Türki dili
Türk dili ilə səhv salmayın.
Türki (تورکی / ترکی ) — XI əsrdən XX əsrin əvvəllərinə qədər yazılmış, ağır iranlaşmış Osmanlı dilinin istifadə olunduğu Osmanlı imperiyası hüdudlarından kənarda türk müsəlman xalqları[1] tərəfindən istifadə edilən türk ədəbi dili. .
| Türki dili | |
|---|---|
| Ölkələr | |
| Regionlar | Mərkəzi Asiya, Volqaboyu, Xəzərönü, Qafqaz, Krım, Kiçik Asiya |
| Təsnifatı | |
| Yazı | ərəb əlifbası |
Tarixi redaktə
Qaraxanlı-uyğur dilinin yerli dillərlə qarşılıqlı əlaqəsinin nəticəsi olan qarluq (qarluq-xarəzm) əsasında yaranmışdır (-d- dilinin tədricən -j- dili ilə əvəzlənməsi).[2]
Bir neçə regional variantın mövcudluğuna baxmayaraq, onların ümumiliyi var idi:
- türk dillərinin bir-birinə yaxınlığı və islamı qəbul edən müxtəlif türk əraziləri arasında aktiv mədəni və dil əlaqələri;
- fars dilinin hərflərindən – ərəb yazısına aid olan, saitlərin qrafikada tam əks olunmadığı və buna görə də müxtəlif regionlarda eyni sözün yerli tələffüz ənənəsinə uyğun olaraq dəyişkən oxunuşu olan fars yazısından istifadə;
- ərəb-fars leksik alınmalarının bolluğu.[3]
Regional variantları redaktə
Onun təsiri altında olan türki dili və türki dilinin areallarının regional variantları:
- Qızıl Orda türki dili (ad variantları: Xarəzm-türk dili, oğuz-qıpçaq türki dili, qıpçaq-oğuz türki dili;[4] XII–XVI əsrlər)
- Qızıl Orda qıpçaq (Aral-Xəzər) – qıpçaq-noqay (qaraqalpaq, qazax, Qırğız-Qıpçaq (qırğız));
- Şimali Qafqaz – qıpçaq (qumuq, qaraçay-balkar), qıpçaq-oğuz (şimali səlcuqi) – şimali azərbaycanca; qıpçaq-noqay (noqay); (XVIII–XX əsrin əvvəlləri, ilk poetik abidələr XV əsrə aiddir)[4]
- Volqaboyu[5] (qədim tatar dili) – qıpçaq-bulqar tatar, başqırd); (XVII–XX əsrin əvvəlləri)
- Krım – Krım tatarları dialektindən asılı olaraq qıpçaq, qıpçaq-noqay, oğuz-səlcuq areallardır.
- Şərqi Oğuz[6] – şərqi oğuz (türkmən, xarəzm, Xorasan-türk);
- Mərkəzi Asiya (cığatay dili, qarluq-xarəzm dili) – qarluq-xarəzm (özbək, uyğur);
İstinadlar redaktə
- ↑ Тюркские языки. Языки мира (статьи «Чагатайский язык» и «Тюрки язык»)
- ↑ Э. Р. Тенишев. Язык межнационального общения золотоордынской эпохи Arxivləşdirilib 2014-04-27 at the Wayback Machine
- ↑ М. З. Закиев Татары: проблемы истории и языка — Казань, 1995 г.
- ↑ 1 2 Э. Н. Наджип, Г. Ф. Благова. Тюрки язык. Языки мира: Тюркские языки. М., 1996 г. стр 127.
- ↑ Н.И. Егоров. "Тюрки язык". Электронная Чувашская энциклопедия. 2020-06-06 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 11.01.2020.
- ↑ Şablon:BRE
Əlavə ədəbiyyat redaktə
- Казембек А. К. «Общая грамматика турецко-татарского языка…, обогащенное многими новыми филологическими исследованиями автора», 2 издание, испр. и доп., 1846.
- Баскакова Н. А. О периодизации истории литературного языка тюрки: Лингвогеография, диалектология и история языка. Кишинев, 1973;
- Тенишев Э. Р. Языки древне-среднетюркских памятников в функциональном аспекте // Вопросы языкознания, 1979, № 2;
- Наджип Э. Н. Исследования по истории тюркских языков XI—XIV вв. М., 1989.
- [slovar.cc/rus/bse/527542.html Современный толковый словарь. 2003]
- Егоров Н. И. Тюрки язык // Чувашская энциклопедия.
- Лингвистический энциклопедический словарь. 2009
- Энциклопедия Башкирии. Ст. Тюрки.
