Yüksəltmə (elmi fantastika)
Yüksəltmə və ya aplift (ing. uplift) – daha inkişaf etmiş bir irqin nisbətən daha az inkişaf etmiş bir irqin təkamül prosesinə müdaxil edərək həm texnoloji, həm də intellektual cəhətdən "yüksəltməsi" ilə xarakterizə olunan elmi fantastika motivi.[1] Yüksəltmə konsepsiyası əsasən planetlərarası irqlərin münasibətindən bəhs edən elmi fantastika əsərlərində daha populyar olsa da, bəzən planetdaxili irqlər arasındakı münasibətlərdə də istifadə olunur.[1]
Tarixi redaktə
Yüksəltmə motivinin istifadə olunduğu ən qədim nümunə Herbert Uells tərəfindən 1896-cı ildə yazılmış "Doktor Moronun adası" romanıdır.[1] Bu əsərdə Doktor Moro müxtəlif cərrahi proseslərlə heyvanları insanlaşdırmağa çalışır.[1] Bu əsər "İtmiş ruhların adası" (1932) kimi bir çox film adaptasiyası üçün ilham mənbəyi olmuşdur.[1]
Kino dünyasında tanınan ən məşhur yüksəltmə hekayəsi 1968-ci ildə çəkilmiş "2001: Kosmik Odissey" filmidir.[1] Filmdə yadplanetlilər insan təkamülünə müdaxil edirlər.[1] Film Artur Klarkın "Qoruyucu" (1951) adlı qısa hekayəsindən təsirlənərək yazılsa da, Klark 1968-ci ildə filmin hekayəsini romanlaşdırmışdır.[1] Klarkın 1953-cü ildə yazdığı "Uşaqlığın sonu" romanı da yüksəltmə konsepsiyasına malikdir.[1] Bu romanda yadplanetlilər insanların sosial və bioloji təkamülünə müdaxilə edirlər.[1]
Kordvayner Smitin "Bəşəriyyərin instumentallığı" əsərində heyvanlar insan səviyyəsinə gətirilərək kölə kimi işlədilir.[1] Heyvanların yüksəldilməsi konsepsiyasına Robert O'Brinin "Cənab Frisbi və PSMİ siçovulları" (1971) və Klifford Donald Saymakın "Şəhər" əsərindəki (1952) itlər də daxildir.[1]
Yüksəltmə konsepsiyasının istifadə olunduğu ən məşhur elmi fantastik əsər Devid Brin tərəfindən yazılmış "Yüksəltmə" seriyasıdır.[2] Bu əsər sözügedən terminin populyarlaşmasına səbəb olmuşdur.[2] Seriyanın "Günəş dalğıcı" (1980), "Ulduz axınının yüksəlməsi" (1983), "Yüksəltmə müharibəsi" (1987), "Parlaqlıq rifi" (1995), "Sonsuzluq sahili" (1996) və "Cənnətə çatış" (1998) romanları uğur qazanmışdır.[2] Bu seriyada bir çox intellektli növlər ulduzlararası sivilizasiyada iştirak edərək yüksəldiləcək və onlara qatıla biləcək növlər axtarışındadırlar.[2] İnsanlar bu sivilizasiyaya qoşulurlar, amma yuxarıdaların yüksəltməsi olmadan bunu bacarırlar.[2] Bu hal insanlara müəyyən siyasi çətinliklər yaradır.[2]
Yüksəltmə motivi müstəmləkəçilik dövründə yaşanan "ağ adamın yükü" vəziyyətinə alleqoriya kimi qəbul olunur.[2] Bu hal başqa planetlərin koloniyalaşdırılması barədə olan əsərlərdə daha çox hiss olunur.[2] Robert Silverberqin "Yerin aşağısına doğru" (1970) əsərində Belzaqor planetinin koloniyalaşdırılması təsvir olunur.[2] Koloniyaçılar bu planetdə Nildoror irqini yüksəltmə məşğul olarkən onların əslində daha ağıllı olduqlarını müşahidə edirlər.[2] İen Benksin "Mədəniyyət" seriyasında isə "Minds" adlı süni intellekt tərəfindən idarə olunan utopik insan cəmiyyətindən bəhs edilir.[2] Bu süni intellekt ancaq insanları idarə etmir, həm də digər irqlərin təkamülünə də müdaxilə edir.[2]
Əlaqəli anlayışlar redaktə
Kiberpank və genetik mühəndisliyi kimi elmi fantastika mövzuları öz-özünü yüksəltmə hesab olunur.[2] Sinqulyarlıq isə insan yaradıcıları tərəfindən yüksəldilmiş süni intellektin daha sonra özünü yüksəltməsinə başlamasından bəhs edən motivdir.[2]
İstinadlar redaktə
Ədəbiyyat redaktə
- Booker, M. Keith. Historical Dictionary of Science Fiction in Literature (ingiliscə). Rowman & Littlefield Publishers. 2014. 311–312. ISBN 9780810878846. İstifadə tarixi: 15 dekabr 2022.
