Ümumiyyətlə, insan və vətəndaş hüquqları, onun əsas azadlıqları problemi mürəkkəb və çoxplanlı xarakterə malikdir. İnsan zəkası dəfələrlə insan hüquqları probleminə müraciət etmiş, müxtəlif dövrlərdə və müxtəlif dövlətlərdə dəfələrlə insanın azadlıq hüququ, öz taleyinin sahibi olmaq hüququ kimi bəyanatlar vermişdir.

İkinci dünya müharibəsinə qədər beynəlxalq ictimaiyyət insan hüquqlarına onaların yaşamaq, bərabərlik kimi hüquqlarının müdafiəsinə az diqqət yetirirdi. İkinci dünya müharibəsi, faşist cinayətkarlarının həmin dövrə qədər görünməmiş vəhşilikləri, onların bir sıra xalqlara qarşı həyata keçirdikləri soyqırım kimi belə halların qarşısının gələcəkdə alınması üçün 1945- ci ildə Birləşmiş millətlər Təşkilatının yaradılmasını şərtləndirdi. Təşkilatın məqsədi beynəlxalq sülhün dəstəklənməsi, başqa sözlə, bəşəriyyətin müharibələrdən həqiqi müdafiəsi və bununla da insanın yaşamaq hüququnun təsdiqi idi.^[2]

Mahiyyətcə beynəlxalq münasibətlər praktikasında insanın əsas hüquq və azdlıqları haqqında geniş müddəalar spektrinin təsbit edildiyi ilk sənəd 1948-ci il dekabrın 10 da BMT Baş Assambleyası tərəfindən qəbul edilən Ümumdünya insan hüquqları Bəyannaməsidir. Həmin Bəyannamənin 3- cü maddəsində göstərilir ki, hər bir insanın yaşamaq, azadlıq və toxunulmazlıq hüququ var. ^[3]

Demək olar ki, bütün dünya dövlətlərinin konstitusiyalarında, habelə insan hüquqları sahəsində beynəlxalq aktlarda “hər kəsin yaşamaq hüququ vardır” müddəasına rast gəlmək olar. Bu ilk növbədə ictimai həyatın bütün sahələrində fəallığı, cəmiyyətin inkişafında və şübhəsiz, bəşəriyyətin mövcud olmasında və yaşamasında misilsiz rolu ilə izah olunur. Hüquq ədəbiyyatınada göstərildiyi kimi insan həyatının ali sosial dəyəri onun qurduğu dövlət tərəfindən təmin edilməlidir. ^[4] Bu fundamental hüququ iki aspektdə nəzərdən keçirmək mümkündür: Birincisi, dövlət, onun nümayəndələri və ayrı-ayrı şəxslər tərəfindən şəxsiyyətin həyatının hər hansı qanunsuz qəsddən qorunması hüququ kimi; İkincisi, şəxsiyyətin öz həyatı ilə sərbəst etmək hüququ kimi. Mahiyyətcə qalan bütün digər hüquqlar bu təməl hüququn ətrafında bu və ya digər şəkildə birləşirlər.

Azərbaycan Respublikasında konstitusion səviyyədə beynəlxalq standartlara cavab verən geniş hüquq və azadlıqlar kompleksi təsbit olunmuşdur. Respublikasinin Konstitusiyasinin 27- ci maddəsində qeyd edilir:

I. Hər kəsin yaşamaq hüququ vardır.

II. Dövlətə silahlı basqın zamanı düşmən əsgərlərinin öldürülməsi, məhkəmənin qanuni qüvvəyə minmiş hökmünə əsasən ölüm cəzasının tətbiqi və qanunla nəzərdə tutulmuş digər hallar istisna olmaqla, hər bir şəxsin yaşamaq hüququ toxunulmazdır.

III. Müstəsna cəza tədbiri kimi ölüm cəzası, tam ləğv edilənədək , yalnız dövlətə, insan həyatına və sağlamlığına qarşı xüsusilə ağır cinayətlərə görə qanunla müəyyən edilə bilər.

IV. Qanunla nəzərdə tutulmuş zəruri müdafiə, son zərurət, cinayətkarın yaxalanması və tutulması, həbsdə olanın həbs yerindən qaçmasının qarşısının alınması, dövlətə qarşı qiyamın yatırılması və ya dövlət çevrilişinin qarşısının alınması, ölkəyə silahlı basqın edilməsi halları istisna olmaqla insana qarşı silah işlədilməsinə yol verilmir.^[5]

Azərbaycan Respublikasının ilk milli konstitusiyasının 158- ci maddəsindən 48-i başqa sözlə uçdə biri insan və vətəndaş hüquqlarına və azadlıqlarına həsr edilmişdir. Azərbaycan Respublikasının konstitusiyasının 12-ci maddəsinin I hissəsinə görə insan və vətəndaş hüquqlarının və azadlıqlarının, Azərbaycan Respublikası vətəndaşlarına layiqli həyat səviyyəsinin təmin edilməsi dövlətin ali məqsədidir. ^[6]

• Əmlaka sahib olmaq hüququ
• Mülkiyyət toxunulmazlığı
• Vətəndaşlıq hüququ