İtalyan irredentizmi rəsmi təşkilat deyildi. O, daha çox qənaət hərəkatı idi. Beləki İtaliyanın "təbii sərhədlərinə" çatmasını və ya italyanlar tərəfindən məskunlaşdırılan bölgələrin ona birləşdirilməsini tələb edən müxtəlif qrup və şəxslərin toplamından formalaşırdı. Bu xüsusiyyətlərə malik hərəkatlar o zaman Avropada xeyli sayda idi və bu cür hərəkatlar ümumilikdə italyancadan gələn irredentizm sözü ilə tərif edilmişdir. Bu Italia irredenta ideyası Risorgimento ilə, irredentizmə səbəb olan tarixi hadisələrlə, nə də millətçilik və ya İmperator İtaliyası ilə, ideyanı faşizm altında daha da irəli aparan siyasi fəlsəfə ilə qarışdırılmamalıdır.

XIX əsr ərzində italyan irredentizmi italyan dilinin digər dillər qarşısında müdafiəsi ilə formalaşmağa başlamışdı. Məsələn, irredentistlər İsveçrədə, Avstriya-Macarıstan imperiyasında alman dili qarşısında, Nitsa və Korsikada da fransızca qarşısında italyancanı müdafiə edirdilər.

Çox güman ki, italyan irredentizmi İtaliyanın I Dünya müharibəsinə daxil olmasında və 1919-cu il Versal müqaviləsi ilə də bu istəklərinin çox hissəsini təmin etməsində mühüm rol oynamışdır.^[2]

İtalyan irredentizmi ilkin başlaşlarda daha mötədil idi və yalnız italyanların əksəriyyəti təşkil etdiyi yerlərin İtaliyaya birləşdirilməsini tələb edirdi. Lakin Birinci Dünya müharibəsindən sonra onun mahiyyəti dəyişdi. Bundan sonra irredentistlər italyanların azlıqda olduğu, hətta keçmişdə nə zamanda var olduqları bölgələrin belə İtaliyaya birləşdirilməsi gərəkdiyini müdafiə etməyə başladılar. Belə iddialardan ilki Trentoya, daha sonra isə İon adalarına, Savoyyaya və Maltaya edildi.^[3]

Korsikalı inqilabçı Paskal Paoli Nikkolò Tommaseo tərəfindən "italyan irredentizminin öncüsü" hesab edilir. Çünki o, italyan dilinin və italyan irredentizmi üçün əsas hesab edilən italyan sosio-kültürünü qabartmış, italyan dilinin yeni yaradılmış Korsika Respublikası üçün rəsmi dil olmasını istəmişdir. Paskal Paoli 1768-ci ildə fransız işğalçıya qarşı demişdir:^[4]

Biz anadan gəlmə və hissiyyat olaraq korsikalıyıq, lakin hər şeydən əvvəl biz dil, kök, adət-ənənə olaraq özümüzü italyan hiss edirik və italyanların hamısı tarix və Allah qarşısında qardaşdırlar və birdirlər...Korsikalılar kimi biz nə qul, nə də “üsyançı” olmaq istəmirik və italyanlar kimi digər italyan qardaşlarla bərabər davranmaq hüququmuz var...Ya biz azad olacağıq, ya da yox olacağıq...Ya biz qalib olacağıq, ya da (fransızlara qarşı) əldə silah öləcəyik...Allahın adının müqəddəs və haqq olduğu kimi Fransaya qarşı müharibədə haqq və müqəddəsdir və burada bizim dağlarımız İtaliya üçün azadlıq günəşi kimi doğacaqdır.
— Pasquale Paoli

Paolinin yazdığı Korsika konstitusiyası (1755) italyan dilində yazılmışdı və onun 1765-ci ildə Korte şəhərindəəsasını qoyduğu qisamüddətli universitetdə də təhsil dili italyanca idi.

İtaliyanın birləşdirilməsindən və 1866-cı ildə baş tutumuş III İtalyan İstiqlaliyyət müharibəsindən sonra hələ də İtaliya krallığı ilə sərhəddə xeyli italyanın yaşadığı, lakin başqa dövlətə tabe olan ərazilər mövcud idi. İrredentistlər bütün bu torpaqların yeni yaradılmış italyan krallığına birləşdirilməsini tələb edirdilər. Belə hədəf olaraq seçilmiş ərazilər Korsika, Qoriziya, İstriya, Nitsa qraflığı, Tikino, Qrisonların kiçik bir hissəsi, Valais, Trentino, Trieste və Fiume idi.^[5]

Bu mərhələdə müxtəlif hərəkatlar və təşkilat yaradıldı. 1877-ci ildə italyan siyasətçi Matteo Renato İmbriani irredente ("geri alınmamış torpaqlar") terminini kəşf etdi. Eyni ildə Associazione in pro dell'Italia Irredenta ("Geri Alınmamış İtaliya Uğrunda Assosiasiyası") təşkilatı yaradıldı, 1855-ci ildə Pro Patria hərəkatı ("Ana Vətən Uğrunda") və 1891-ci ildə Lega Nazionale Italiana ("İtalyan Milli Liqası") təşkilatının Trento və Triestedə (o zaman Avstriya-Macarıstan imperiyasının bir hissəsi) əsası qoyuldu.^[6]

Başlanğıcda, hərəkat Avropadakı digər millət-qurucu milli hərəkatların bir tərkib hissəsi kimi təsvir edilirdi. Bu dövrdə çoxmillətli Avstriya-Macarıstan imperiyası, Rusiya imperiyası və Osmanlı imperiyası hissə-hissə millət-dövlətlərlə əvəz edilirdi. İtalyan millət-qurucu hərəkatı Almaniyadakı (Großdeutschland), Macarıstandakı, Serbiyadakı və 1914 önəsi Polşadakı hərəkatlarla oxşarlıq təşkil edirdi.

Eyni zamanda, Eyni zamanda, 19-cu əsr Avropasının bir çox yerində liberalizm və millətçilik siyasi mədəniyyətin ön sıralarına çıxan ideologiyalar idi. Habsburq İmperiyasının uzun müddət müxtəlif etnik və mədəni qruplar üzərində nəzarəti təsdiqlədiyi Şərqi Avropada millətçilik standart formatda meydana çıxırdı. XIX əsrin əvvəllərində 19-cu əsrin əvvəlləri "imperiyanın daha kiçik, əsasən yerli xalqları - çexlər, slovaklar, slovenlər, xorvatlar, serblər, ukraynalılar, rumınların öz tarixi ənənələrini xatırladıqları, doğma dillərini ədəbi dil kimi dirçəltdikləri, öz dillərini, ənənələrini, folklorlarını yenidən mənimsədikləri, qısası özlərinin millət kimi mövcudiyyətlərini irəli sürdükləri dövr idi.^[7]

XIX əsrin bütün bölgələrdə yaşayan italyanların tək bir millət kimi birləşdirilməsi idealı italyan irredentizminin meydana çıxmasına yol açdı. Bir çox istriyalı italyanlar və dalmasiyalı italyanlar İtaliyanın birləşdirilməsi üçün döyüşən Risorcimento hərəkatına müsbət yanaşırdı.^[8]

1861-ci ildə İtaliya krallığının elan edilməsi ilə modern İtaliya dövlətinin əsası qoyuldu. 21 iyul 1878-ci ildə Romada səs-küylü mitinq keçirildi. Mitinqə Cüzeppe Haribaldinin oğlu Menotti Haribaldi rəhbərlik edirdi. Bu mitinqdə Trentinonun ələ keçirmək üçün könüllü taborlar quruldu. İtaliyanın baş naziri Benedetto Kairoli mitinqi mülayim şəkildə qarşıladı. Lakin mitinq əsasən süni şəkildə təşkil edilmişdi, bir çox italyan Trentinonun ələ keçirilməsi üçün Avstriyaya və ya Maltanı ələ keçirmək üçün Böyük Britaniyaya qarşı təhlükəli siyasət izləməyin tərəfdarı deyildi.^[9]

İtalyan irredentizminin ölkə xaricindəki əsas nəticələrindən biri Avstriya imperatoru I Frans İosifə qarşı 1882-ci ildə sui-qəsdin təşkil edilməsi oldu. 1882-ci ildə edilən bu sui-qəsd cəhdinin üstü açıldı və baş tutmadı. Triestinli və Avstriya vətəndaşı olan Quqlielmo Oberdan edam edildi. İtalyan irredentizmi respublikaçı və sosialist fəaliyyət ilə ölkə üçün problemlər yaratmağa başladıqdan sonra Aqustino Depretis tərəfindən polis nəzarətinə alındı.^[9]

İrredentizm 1881-ci ildə Tunisin Fransa tərəfindən işğal edilməsi ilə Fransa-İtaliya münasibətlərində böhran yarandıqdan sonra problemlər yaşamağa başladı. İtalyan hökuməti Avstriya və Almaniya ilə daha yaxın münasibətlər qurdu və bu 1882-ci ildə Üçlər ittifaqının qurulmasına yol açdı. Bundan sonra XIX əsr boyunca irredentistlərin ölkəyə birləşdirilməsini arzuladıqları bölgədə bu mənada heç bir irəliləyiş yaşanmadı. Beləliklə, İtaliya krallığının sərhədləri dəyişməz qaldı və Eritreyada, Somalidə koloniyaların qurulmasına başlanıldı.^[10]

İsveçrədə italyan irredentizmi redaktə

 

Hal-hazırkı İtalyan İsveçrəsi XVI əsrə qədər Milan hersoqluğuna aid olmuş, daha sonra İsveçrənin bir ərazisi halına gəlmişdi. Bu ərazidə yaşayan italyanlar özlərinin doğma italyan dillərini və Lombard dillərini Ticinese dialektində olsa belə danışmağa davam edirdilər. İsveçrədəki italyan irredentizmi mötədil Risorcimento ideallarına əsaslanmaqda və italyan-ticineseli Adolfo Karmine kimi şəxslər tərəfindən təbliğ edilməkdə idi.^[11]

İtalyan faşizminin haimiyyətə gəlməsindən sonra başlanğıcda mötədil olan irredentizm radikallaşmağa başladı. İtalyan faşizminin rəhbəri olan Benito Mussolini 1930-cu illərdə Partito Fascista Ticineseni (Tiçino Faşist Partiyası) yaratdı.^[12] Bu partiyanın əsas məqsədi İtaliyanın sərhədini Sen-Qotard keçidinə doğru genişləndirmək idi.^[13] Onlar bu uğurda siyasi narahatlıqlardan, mümkkün referendumlardan, hətta ehtiyac olardısa italyan ordusundan da yararlanmağı planlayırdılar. 1934-cü ildə "Romaya yürüş"ə bənzər "Bellinzonaya yürüş" elan etdilər. Lakin bu yürüşün qarşısı sosialist təşkilatların müqaviməti nəticəsində alındı. Bu işdə fərqlənən Quqlielmo Kanevaskininin "Liberi e Svizzeri" kimi sosialist təşkilatları hətta İsveçrə hökuməti də dəstəkləyirdi.^[14]

Ardıcıl olaraq, 1935-ci il seçkilərində faşistlər cəmi 2% səs topladılar və o vaxtdan bəri onların hərəkatı 100-dən daha az üzvə qədər azaldı.^[15]

II Dünya müharibəsindən əvvəl İsveçrədəki italyan irredentizmi zəifləyərək əsasən XIX əsrdə Tiçinoya İtaliyadan köç etmiş mühacirlərin övladları arasında mövcudiyyətini qorudu. Lakin bu azsaylı qrupa tiçinolu aktiv irredentistlər də daxil idi və onlar geniş həcmli təbliğat işi ilə məşğul idilər. Bu intelektuallardan ən vacibi Teresina Bontempi idi. L'Adula jurnalı da onun tərəfindən yaradılmışdı. O, yazılarında Rosetta Kolombi ilə birlikdə Tiçino karntonunun İsveçrə hökumətinin də yardımı almanlaşdırılmasına qarşı çıxırdı. Həqiqətəndə Tiçino kantonundakı almandilli əhalinin sayı 1837-ciildə 2.6% ikən, 1920-ci ildə 5.34%-ə yüksəlmiş, 1940-cı ildə isə demək olar ki, 10% olmuşdu. Belə bir fəaliyyətə görə o, davamlı İsveçrə hökuməti ilə problem yaşamaqda idi və nəticədə, 1936-cı ildə həbs edildi. Bir neşə aydan sonra azadlığa buraxılsa da, ölkəni tərk etməyə məcbur edildi və İtaliyadan siyasi sığınacaq aldı.^[16][17]

Tiçino karntonunda doğulmuş məşhur faşistlərdən bir də Aurelio Qarobbio idi. O, özünü Qabriele D'Annunzioya bənzədərək Giovani Ticinesi təşkilatını yaratmışdı. 1935-ci ildən sonra Garobbio İsveçrədəki italyan irredentizminin əsas simasına çevrildi və 1945-ci ilin yazında ölümünə qədər Mussolini ilə birlikdə oldu. Bu zaman o, Tiçinonun yaxınlığındakı Valtellinada son faşist müqavimətini təşkil etməyə çalışırdı.^[18][19]

İkinci Dünya müharibəsindən sonra İsveçrədəki italyan irredentizmi zəiflədi və öz yerini İsveçrə Konfederasiyası daxilində italyan dilinin və mədəniyyətinin təşviq edilməsi üçün çalışan təşkilatlara verdi.

Maltada italyan irredentizmi redaktə

 

1814-cü ildən Malta Siciliyanın tərkib hissəsi olmaqdan çıxsa da, orada italyan irredentizminin güclü olması Benito Mussolini və tərəfdarlarının hakimiyyətə gəlməsindən sonra olmuşdur.^[20]

1798-1800-cü illəri əhatə qısa qısamüddətli fransız işğalından sonra Böyük Britaniya Malta üzərində öz hakimiyyəti qurdu. Lakin ada hələ də rəsmi olaraq Siciliya krallığının ərazi hesab edilirdi. Həm fransız işğalı, həm də Britaniya işğalı zamanı ada rəsmi olaraq Siciliya krallığının ərazi hesab edilsə də, Fransa Britaniyadan fərqli olaraq bunu qəbul etmirdi. 1813-cü ildə Malta Böyük Britaniyanın Tac Koloniyası elan edildi və 1 il sonra (1814) Paris müqaviləsi ilə bu rəsmi olaraq qəbul edildi. Adadakı mədəni dəyişikliklər hətta 1814-cü ildən sonra da az idi. 1842-ci ildə adadakı bütün oxuma-yazma bacaran maltalılar italyanca bildiklər halda, onların yalnız 4.5 %-i ingiliscə oxumağı, yazmağı və ya danışmağı bacarırdı. 1800-cü illər boyunca və 1900-cü illərin əvvəllərində Maltada italyandilli qəzet və jurnalların sayında görünməmiş dərəcədə artım oldu. Beləliklə, Birinci Dünya müharibəsindən əvvəl maltalıların yarısından çoxu ital dilini başa düşməkdə idi. Lakin onların bəziləri bu dildə sərbəst şəkildə danışa bilmirdilər. 1878-ci ildə adaya göndərilmiş Rovsell-Julyan-Keenan Komissiyası yekun rəyində təhsil və məhkəmə sisteminin ingilisləşdirilməsini təklif etsə də, əsasən hüquq sistemi XX əsrə qədər italyanca olaraq qalmağa davam etdi. Həmçinin bu dövrdən dövlət məktəblərində italyan dili dövlət tərəfindən ingilis dili ilə əvəz edildi. 1911-ci ildə ingilis dili ikinci dil olaraq italyan dilini ötüb keçdi. Beləki, bu zaman artıq ada əhalisinin 13.1%-i ingiliscəni ikinci dil kimi istifadə edərkən, bu rəqəm italyan dilində 11.5% idi. ^[21][22][23]

 

Kral Komissiyasının hesabatı da əhəmiyyətli siyasi təsir göstərdi. Tərəfdarlar və əleyhdarlar özlərini İslahat və Anti-İslahat partiyaları şəklində təşkil etdilər ki, onlar Maltada bu günün iki əsas siyasi partiyasının qabaqcılları olmaqla yanaşı, müvafiq olaraq anqlofil və italofil izi (və həmçinin, müstəmləkəçi və anti-müstəmləkəçilik tərəfdarı) öz üzərinə mahiyyətini öz üzərilərinə götürdülər. Bu onları gələcək onilliklər üçün səciyyələndirəcəkdi. 1919-cu ildə Maltada Sette Giugno üsyanı daha sonralar Faşist İtaliyasında oradakı aktiv italyan irredentizminin başlanğıcı olaraq qəbul edilməyə başlandı. Bu üsyanın başlamasına yol açacaq (rəsmi olaraq 1986-cı ildən qeyd edilir) yürüşdə maltalılar nümayəndəli hökumət sisteminin yaradılmasını tələb edirdilər. Bu üsyan zamanı adada yerləşdirilən ordunun yürüşçülər üzərinə atəş açması nəticəsində 4 nəfər ölmüşdü.^[24][25]

 

 

İtaliya faşist hakimiyyəti zamanıə hökumət Maltada italyan mədəniyyətini dirçəltmək üçün investisiya yatırmaqda idi. Onlar nəinki İtaliyanın dilini sevən, həm də Maltanı İtaliya vətəninin coğrafi uzantısı kimi görən bir azlığa təkliflər edirdilər. Mübarizə, lakin hələ də italyan dilinin təhsildəki roluna dair "Dil məsələsi" kimi əsasən mədəni baxımdan aparılmaqda idi. Bu, 1934-cü ildə Hökumətin ibtidai məktəblərdə italyan dilinin tədrisi üçün büdcə səsverməsi ilə əlaqədar Malta Konstitusiyasının ləğvinə (ikinci) səbəb oldu. Nəticədə italyan dili 1934-cü ildə Maltada özünün rəsmi statusunu itirdi və yerini Malta dilinə buraxdı. İtalyancanın təhsilin bütün pillələrində tədris edilməsi dayandırıldı. Həmçinin Malta Universitetində və məhkəmələrdə də bu dildən istifadə durduruldu. Bu qərarlara qarşı 1935-ci ildə hərəkat başladı. Maltalı faşistlərin qurduğu Millətçi Partiya elan etdi ki, maltalıların çoxu birbaşa və ya dolayı olaraq maltalı italyanların mübarizəsini dəstəkləməkdədir. Lakin İtaliyanın Almaniya ilə müttəfiq olaraq müharibəyə daxil olmasından və Maltanın bombardman edilməsindən sonra orada italyan irredentizminə maraq öz qüvvəsini itirdi.^{[26][27][28][29]}

Lakin adadakı koloniyal dairələr ehtiyat tədbirləri həyat akeçirdilər. 1940-cı ildə 49 italofil Uqandaya sürgün edildi. Onların sırasına Millətçi Partiyanın rəhbəri Enriko Mizzi də daxil idi. Maltalı olan və italyan irredentizmi idealı ilə maraqlanan 700 maltalı da Afrikanın mərkəzi bölgəsinə sürgün edildilər. İtaliyada yaşayan bir sıra maltalı faşist sıralarında aktiv şəkildə iştirak etmiş və orduya qatılmışdılar. Bunlara misal olaraq Karmelo Borg Pisanini, Antino Kortisi, Paolo Frendonu, İvo Leone Qanadonu, Roberto Mallianı, Manuele Mizzini .Antonio Vassallonu, Joe d’Anconanu və Karlo Libertonu göstərmək olar. Karmelo Borg Misani Herkules əməliyyatı zamanı Maltaya daxil olmağa çalışmışdır, lakin ələ keçirilmiş, casus elan edilərək 1942-ci ilin noyabrında edam edilmişdir. O, ölümündən bir neçə gün sonra italyan kralı III Viktor Emanueldən İtaliyanın ən yüksək dərəcəli hərbi mükafatı olan "Hərbi Dəyər Qızıl" medalı ilə təltif edilmişdir. Ailəsi və İtaliya hökuməti onun cəsədini eksqumasiya etmək və həbsxana ərazisindən kənarda dəfn etmək üçün müraciət etmişlər, lakin bu tələb heç vaxt qəbul edilməyib. Benito Mussolini onu "maltalı şəhid" deyə adlandırmışdır. Onun şərəfinə 1943-cü ildə Liquriyada Battaglione Borg Pisani bölməsi yaradılmış və oraya digər maltalı irredentistlər daxil edilmişdir.^[30][31][32]

II Dünya müharibəsindən sonra Maltada italyan irredentizmi üçün çağırışlar olmamışdır. Enriko Mizzi 1950-ci ildə Maltanın baş naziri olmuş, lakin heç vaxt öz keçmişini inkar edib, peşimanlığını dilə gətirməmişdir. O, özünü "ləkəsiz və qorxusuz kişi" (italyanca:Uomo senza macchia e senza paura) deyə tərif etmişdir. O, baş nazir seçilməmişdən qısa müddət əvvəl belə demişdi:

Ümid edirəm ki, bu həyatdan nəsillərə xatirə olmaq üçün köçəndə ümid edirəm ki, heç kim mənə böhtan atmayacaq... partiyalılıq səbəblərinə görə.... Otuz il əvvəl Millətçi Partiya tərəfindən elan olunduğum kimi, hələ də, Allaha şükürlər olsun ki, Partiya qarşısında, xalq qarşısında və hər şeydən əvvəl öz vicdanım qarşısında 'senza macchia e senza paura.^[33]

Nitsa və Savoyyada italyan irredentizmi redaktə

1859-cu ildə Sardiniya krallığı II İtalyan İqtiqlaliyyət müharibəsinə başlayaraq Avstriya imperiyası üzərinə hücuma keçdi. Hücum Fransanın yardımı ilə təşkil edilmişdi və Lombardiya vilayətinin Sardiniyaya birləşdirilməsi ilə nəticələndi. İmzalanmış Plombieres razılaşması əsasında Fransanın göstərdiyi yardım qarşılığında Sardiniya krallığı Nitsa və Savoyyanı ona verdi və bu "Niçard köçü"nə yol açdı. Bu köç nəticəsində Niçard italyanlarının mühüm bir hissəsi Nitsada qalmaqdan imtina edərək İtaliyaya köç etdilər.^[34] 1871-ci ildə Cüzeppe Haribaldi yerlisi olduğu Nitsada Milli Məclisə seçildi və bu bölgəni yeni yaradılmış İtaliya krallığına birləşdirilməsinə çalışsa da, ona bunu həyata keçirməyə imkan verilmədi.^[35] Buna görə 1871 və 1872-ci illərdə Nitsada qarşıdurmalar yaşandı. Bu qarşıdurmalar ümumi şəkildə "Niçard vespers" adlandırılır. Bu qarşıdurmaların əsas tələbi Nitsanın İtaliyaya birləşdirilməsi idi.^[36][37]

Nitsada italyan irredentizmi redaktə

Turin razılaşmasından sonra (1860) Sardiniya kralı II Viktor Emanuel və III Napoleon Plombieres razılaşmasının şərtlərini bir daha təstiq etdilər və Nitsa bölgəsi Avstriyaya qarşı müharibədə göstərdiyi dəstəyə görə Fransaya verildi.^[38][39] 1860-cı ilin aprelində II Viktor Emanuel bölgə əhalisinə müraciət edərək bu hakimiyyət dəyişikliyini italyan birliyi naminə qəbul etmələrini istədi. Nəticədə keçirilmiş referendum nəticəsində bu ərazi dəyişikliyi ratifikasiya edildi.^[40] Bu referendum zamanı bir çox italofil çıxışlar və şüarlar səsləndirilmişdi. Lakin bu rəsmiləşmə hadisələrin gedişatını dəyişdirmədi. İlhaqa qarşı çıxanlar insanları referendumda iştirak etməməyə çağırırdı, buna görə də referendumda iştirak etməmə nisbəti çox yüksəkdir. Hakim dairələrin təzyiqləri nəticəsində ümumi Nitsa bölgəsində 83%, Nitsa şəhərində isə 86% ilhaqın lehinə səs verdi.^[41] Bu nəticə italyan və fransız hökumətlərinin bundan əvvəl gəlinmiş razılaşmanın refenrumla da təstiqlənməsi üçün mötəşəm şəkildə işbirliyi nəticəsində meydana çıxmışdı.^[42][43]

 

Kilsə ibadətlərində, təhsil müəssisələrində, teatrlarda və Operada istifadə edilən italyan dili dərhal ləğv edildi və fransızca ilə əvəz edildi.^[44][45] Referendum nəticəsində bir çox italofil əhali İtaliyaya köç etdi, bu 1861-ci ildə İtaliya krallığının yaradılmasının elan edilməsindən sonra daha da sürətləndi. Nitsanın əhalisinin təxminən dörddə bir hissəsi, yəni 11 min insan könüllü şəkildə İtaliyaya köçmək qərarına gəldi.^[46][47] Nitsa italyanlarına çox zaman Niçard italyanları deyildiyi üçün bu köç də "Niçard köçü" adını aldı.^[48] Nitsalı bir çox italyan Liquriyanın Ventimqliya, Bordighea və Ospedaletti bölgələrinə köç etdilər. Bu referendum və köç italyan millətçiləri arasında bölgənin yenidən İtaliyaya birləşdirilməsi istəyinin yüksəlməsinə və əsas hədəflərdən birinə çevrilməsinə yol açdı.^[49]

 

Nitsada doğulan Cüzeppe Haribaldi ən əvvəldən öz doğma bölgəsinin Fransaya verilməsinə qətiyyətlə qarşı idi. O, bildirirdi ki, razılaşma ilə müəyyən edilmiş referendum saxtalaşdırılmışdır.^[50] 1871-ci ildə bölgədə ilk azad seçkilər keçirildi. Qanunverici orqana mümkün 29.428 səsdən 26.534-ü italyan millətçiləri tərəfindən irəli sürülən namizədlər tərəfindən qazanıldı və Haribaldi Fransa Milli Assambleyası sədrinin müavini seçildi. Seçkilərin nəticələri açıqlandıqdan sonra italyan millətçiləri küçələrə axın edərək “Viva Nizza! Viva Garibaldi!” deyə şüarlar səsləndirməyə başladılar. Fransız dövləti bölgəyə 10 min nəfərlik ordu göndərərək italyan qəzeti olan "Il Diritto di Nizza"nı bağladı və bir çox şəxsi həbs etdi. Ayağa qalxan Nitsa əhalisi 8-10 fevral aralığında durmadan etiraz nümayişləri təşkil etdilər və bu hadisələr "Niçard Vespers" adlandırıldı. Çıxışlar fransız ordusu tərəfindən yatırıldı. 13 fevralda Fransa Milli Assambleyasının sədrinin müavini olan Haribaldiyə dassambleyada danışmağa icazə vermədilər. O, bu zaman Nitsanın yeni yaradılmış unitar italyan milli dövlətinə yenidən birləşdirilməsi məsələsini qaldıracaqdı. Ona danışmağa icazənin verilməməsindən sonra sədr müavini vəzifəsindən istefa verdi. Çıxışların yatırılmasından sonra Nitsadakı son italyan millətçisi ziyalıların bölgədən sürgün edilməsinə başlanıldı. Bunlara misal olaraq Cüzeppe Bresi və Lusiano Mereunu göstərmək olar.^[51][42]

 

İtalyanpərəst hərəkat 1914-cü ilə qədər davam etdi. Bunu alovlandıran bir aspekt də fransız hökumətinin fransızlaşdırma siyasətini izləməsi idi.^[44] Bölgədəki toponimlərin əksəriyyəti fransızlaşdırıldı, bir çox sahələrdə fransız dilinin işlədilməsi məcburi edildi. Hətta bir çox italyan soyadları dəyişdirilərək fransızca versiyası ilə əvəz edildi. Məsələn italyanca olan "Bianchi", "Del Ponte" kimi soyadlar müvafiq olaraq fransızca "Leblanc", "Dupont" ilə əvəz edildi. Bu Niçard italyanlarının tədirəcn yoxa çıxmasına yol açdı. Nitsalı bir çox ziyalı İtaliyaya köçdü. Belə ziyalılardan biri olan Ciovan Batttista Bottero İtaliyaya köçdükdən sonra Turində 1874-cü ildə "La Gazzetta del Popolo" qəzetini yaratdı. Bu qəzet 1874-cü ildə ümumi dövriyyə sayında Milanda nəşr edilən "Il Secolo"dan sonra ikinci qəzet idi.^[52][53]

Nitsada italyandilli qəzetlər qadağan edilmişdi. 1861-ci ildə "La Voce di Nizza"^[a], 1871-ci ildə "Il Diritto di Nizza" qəzetləri qapadıldı. 1895-ci ildə "Il Pensiero di Nizza" irredentizmdə ittiham edildi. Lakin Nitsadan olan bir çox jurnalist və yazıçı italyanca yazmağa davam etməkdə idi. Bunlara misal olaraq Enriko Sappianini, Cüzeppe Andreni, Cüzeppe Bresi, Eugenio Kais di Pierlası və s. göstərmək olar.^[51]

Bir başqa Niçard italyanları olan haribaldiçilər Lusiano Mereu, Andriano Gilli, Karlo Perino və Alberto Kougnet 1870-ci ilin fevralında Nitsadan sürgün edildilər.^[54] 1871-ci ildə Lusiano Mereu Nitsanın şəhər şurasına seçildi. O, eyni zamanda Donato Rasteunun rəhbər olduğu Haribaldi Nitsa Komissiyasının da üzvü idi. Rasteu bu vəzifədə 1885-ci ilə qədər qaldı.

Cüzeppe Bres fransızların guya Nitsada danışılan italyan dili ləhcəsinin əslində italyanca yox, Okkitan ləhcəsi olduğu iddiasına qarşı mübarizə aparırdı. O, bu barədə düşüncələrini 1906-cı ildə İtaliya nəşr etdirdi.^[55]

Benito Mussolini Nitsanın İtaliyaya birləşdirilməsini özünün əsas hədəflərindən biri hesab edirdi. 1940-cı ildə Nitsa italyan ordusu tərəfindən ələ keçirildi və "Il Nizzardo" ("The Niçard") qəzetti yayımlanmağa başladı. Bu prosesə Cüzeppe Haribaldinin nəvəsi Ezio Haribaldi rəhbərlik edirdi. Buradakı italyan hakimiyyəti 1943-cü ilə qədər davam etdi. Bu zaman italyan irredentizminin müdafiə edən Nitsadakı italyan millətçiləri Dalmatiya qubernatorluğuna bənzəyən italyan qubernatorluğunun yaradılmasını istəyirdilər. Onlara görə, bu qubernatorluğun ərazisi Var çayına və ya heç olmasa, Qərbi Alp dağları vilayətinə qədər olmasını istəyirdilər.^[56][57]

Buradakı italyan hakimiyyəti Vişi Fransasındakı ilə müqayisədə qat-qat daha az sərt idi. Buna görə də, minlərlə yəhudi oraya sığınmışdı. Bir müddətlik şəhər bir çox yəhudi təşkilatının mərkəzi halına gəldi. Hər bir halda, italyanların müttəfiqlər ilə Kassibil atəşkəsini imzalamalarından sonra bölgə 8 sentyabr 1943-cü ildə alman ordusu tərəfindən ələ keçirildi və mərhəmətsiz tədbirlər həyata keçirildi. SS-in yəhudi işləri ilə məşğul olan bölməsinin zabiti Alois Brunner bölgənin qubernatorluğuna gətirildi və ona yəhudiləri axtarmaq tapşırıldı. 5 ay içində 5 min yəhudi ələ keçirildi.^[58][59]

Müharibədən sonra bölgə yenidən Fransaya geri qaytarıldı və üstəlik 1860-cı ildən sonra da İtaliyada qalmış La Brigue və Tende əraziləri 1947-ci ildə Fransaya verildi. Bundan sonra orada yaşayan italyanların yenə mühüm bir hissəsi İtaliyanın Liquriya və Piedmont bölgəsinə köçdü. 1861-ci ildən bəri davam etdirilən fransızlaşdırma siyasəti nəticəsində Nitsa bölgəsinin əksər hissəsi fransızca danışmaqdadır. Yalnız Menton bölgəsinin sahil əraziləri və Tendenin dağlıq bölgələrində bəzi yerli əhali italyan dilinin ləhvəsi olan Liquriyancanın İntemelio şivəsində danışmaqdadır. Bu ərazilər hal-hazırda Fransanın Alpes-Maritimes departamentliyinə daxildir.^[60]

Dil məsələsi redaktə

Ənənəvi olaraq italyan dilçi alimləri iddia edirlər ki, Niçard Liqurian dialektindən törəmişdir.^[61] Nitsanın 1860-cı ildə FFransaya ilhaq edilməsindən əvvəl bölgədə yazılmış bütün tarixi əsərlər və şəhər arxivi ya liqurianca, ya da italyanca olmuşdur.^[62] Digər tərəfdən fransız dilçi alimlər də iddia edirlər ki, niçardların danışdığı dil okkitancanın bir ləhcəsiddir, lakin qəbul edirlər ki, monakoca liquriancanın bir qoludur.^[63][64] Hər bir halda, Sue Vrayt bildirir ki, Sardiniya krallığının bölgəni Fransaya verməsindən əvvəl "Nitsa fransızdilli bir bölgə deyildi, lakin ilhaqdan sonra sürətli bir şəkildə fransızdilliləşdirildi...və təəccübləndiricidir ki, italyancanın yerli dialekti olan Niçard sürətlə özəl sektordan yoxa çıxdı."^[65] O, həmçinin yazır ki, bu bölgədə italyan dillinin belə sürətlə yoxa çıxmasının əsas səbəbi "Piedmont-Savoyya hakimiyyəti zamanı döyüşçülərin, hüquqşünasların, mülki məmurların. peşəkarların, bir sözlə bütün administirasiyanın dili italyanca idi və ilhaqdan sonra bu təbəqə sürətlə İtaliyaya köçdü, onların yerlərinə keçən və Fransadan yeni gələnlər isə artıq fransızcadan istifadə edirdilər."^[44]

Əslində 1861-ci ildən dərhal sonra fransız hökuməti bütün italyandilli qəzetləri bağlamışdı və 11 mindən çox Niçard italyanı İtaliya krallığına köçmüşdü. Bu rəqəmin əhəmiyyətini başa düşmək üçün bildirmək lazımdır ki, 1858-ci ildə sardiniyalılar tərəfindən bölgədə aparılmış siyahıyaalmaya görə, bütün ərazidə yalnız 44 min insan yaşamaqda idi. 1881-ci ildə The New York Times yazırdı ki, "fransız ilhaqındnan əvvəl Niçardlar genuyalılar qədər italyan idilər və onların dialekti Genuyanın sərt dialektindən daha çox Toskana dialektinə daha yaxın idi". Cüzeppe Haribaldi özünü italyan dialektində "Nizzardo" deyə tərif etməkdə idi.^[66]

Hal-hazırda bəzi alimlər - məsələn, alman Verner Forner, fransız Jan-Flippe Dalbera və italyan Ciuliya Petrakko Sicardi - razılaşırlar ki, Niçard dialekti fonetik, leksikoloji və morfoloji xüsusiyyətlər baxımından Liquriya ləhcəsinin qərb qoluna bənzəməkdədir. Fransız alim Bernard Cerquiqlini özünün "Les langues de France" kitabında bildirir ki, Fransanın Tende, Roquebrune-Cap-Martin və Menton bölgələrində Liquriya ləhcəsində danışan azlıqlar indi də yaşamaqdadırlar. Niçard və ya Nizzardi italyanlarının sayında bir başqa azalma İkinci Dünya müharibəsindən sonra oldu. Müharibədə məğlub olan İtaliya Nitsanın 1860-cı ildə əlində qalmış kiçik dağlıq bölgələrini də Fransaya verməyə məcbur oldu. Val di Roia, Tenda və Brigadakı italyanların mühüm bir hissəsi 1947-ci ildə İtaliyaya köçdü. 1960-cı illərə qədər Nitsadakı demək olar ki, bütün əhali italyan soyadlarına sahib idi.^[67]

1850-1950-ci illəri əhatə edən millətçilik əsrində Niçard italyanları 70 faiz azaldıldılar. Beləki, fransız ilhaqı zamanı ümumi bölgədə 125 min insan yaşamaqda idi, lakin hal-hazırda Tende və Menton bölgəsində yaşayan azlıqların sayı təxminən iki min nəfərdir.^[68]

1930-cu illərə qədər Nitsanın mərkəzi əsasən italyanlardan ibarət idi. Hal-hazırda yerli mədəniyyətdə italyan elementləri xüsusən sahil ərazilərində qorunmaqdadır.^[69] Hal-hazırda bölgənin bütün əhalisinin ana dili fransızca olsa da, bəziləri hələ də Nitsanın italyan dilində yazılmış qeyri-rəsmi himni olan Nissa La Bella oxumağı bacarırlar.^[70]

1860-cı ilin yazında Savoyya referendumdan sonra Fransaya birləşdiildi və inzibati sərhədlər dəyişdirildi. Lakin savoyyalıların bir hissəsi bu ilhaqa qarşı çıxırdılar. Əslində, referendumun nəticəsinə görə 130.839 səs Fransaya ilhaqın lehinə, 235 əleyhinə, 71 səs keçərsiz olmuş, bu da Fransaya ilhaqın şəriksiz dəstəklənməsini göstərmişdir. Lakin lehinə verilmiş səslərin bu qədər çox olması seçkilərdə saxtakarlıq edilməsi iddialarının səslənməsinə yol açmışdır.^[71] 1860-cı ilin əvvəllərində 3 mindən çox insan Fransaya birləşdirilməyə qarşı etiraz nümayişi keçirmişdir. 16 mart 1860-cı ildə Savoyyanın şimalındakı əyalətlər (Çablais, Faucuqni və Cenevois) Fransa imperatoru III Napoleona, Sardiniya kralı II Viktor Emanuelə və İsveçrə hakim dairələrinə nümayəndələr göndərərək Fransanın bir hissəsi olmaq istəmədiklərini, Sardiniya krallığının bir parçası olaraq qalmağı üstün tutduqlarını, əgər Sardiniyadan ayrılmağa məcburdurlarsa, Fransaya birləşməkdənsə İsveçrəyə birləşməyi üstün tutduqlarını bildirdilər.^[72]

Savoyyada italyan irredentizmi redaktə

Savoyyalı italyan irredentistləri İtaliya krallarının mənsubu olduğu Savoyya sülaləsi ilə xüsusi bağları olduğunu düşünməkdə idilər. Savoyya gələcəkdə italyan kralları olacaq sülalənin ilk qaynağı olan Savoyya hersoqluğunun əsas bölgəsi idi. İntibah dövründən etibarən bu bölgədən Piedmont vilayəti idarə edilmiş və paytaxt Şamberi şəhəri olmuşdur. XV əsrdən etibarən bölgənin rəsmi dili fransız dili idi. Bölgə inzibati baxımdan Savoyya Propre, Çablais, Fauciqni, Cenevois, Maurienne və Tarantaise məntəqələrinə bölünmüşdü.^[73][74]

 

1860-cı ilin yazında Fransadan bölgədə keçirilən referendumdan sonra oranı ilhaq etdi və inzibati sərhədlər dəyişdirildi. Cüzeppe Haribaldi referendumla Savoyya və Nitsa bölgələrinin Fransaya birləşdirilməsinə qarşı çıxırdı. Refendumla bölgələr ilhaq edildikdən sonra hər iki yerdən xeyli sayda insan köç etdi. 1919-cu ildə Fransa həm Vyana kpnqresinin qərarlarına zidd olaraq bölgəni hərbiləşdirdikdən, həm də əvvəlcə imzalanmış müqavilənin ziddinə olaraq azad ticarət bölgəsini ləğv etdikdən sonra savoyyalılar buna etiraz etdilər. Fransa 1932-ci ildə Turin razılaşmasının Savoyya və Nitsa ilə bağlı maddələrinə əməl etməydiyi üçün beynəlxalq məhkəmə tərəfindən qınandı. Hələ 1871-ci ildə Savoyyanın mərkəz və şimal hissəsində Fransaya qarşı güclü müqavimət formalaşmışdı. Bonneville məntəqəsinin Respublikaçı Komitəsi hesab edirdi ki, 1860-cı il referendumu imperial təzyiq altında keçirilmişdir və bölgənin həqiqi iradəsini əks etdirməməkdədir. Onlar yeni referendum keçirilməsinə çağırırdılar, buna cavab olaraq Fransa bölgəyə 10 minlik ordu göndərdi və nizamı bərpa etdi.^[71]

1861-ci ildə İtaliyada "Associazione Oriundi Savoiardi e Nizzardi Italiani" yaradıldı. Bu təşkilat savoyyalı italyanlarla yaxın əlaqədə idi və 1966-cı ilə qədər fəaliyyət göstərmişdir. 1940-cı illərin əvvəlində İtaliya faşistlər tərəfindən idarə edilərkən Savoyyanın İtaliya krallığına birləşdirilməsini tələb edən təşkilatlar yaradıldı. 1942-ci ildə belə təşkilatlardan birinin üzvü 100 nəfərdən çox idi və Qrenöbl ilə Şamberi bölgəsində cəmlənmişdi.^[75] 1942-ci ilin noyabrında İtaliya ordusu Savoyyanı ələ keçirərkən iddialara görə 10 min savoyyalı şəxs nümayiş keçirərək bölgənin İtaliya krallığına birləşdirilməsini tələb etdilər. Lakin İtaliya krallığı buna qarşı olduğu üçün bu həyata keçirilmədi.^[76] İkinci Dünya müharibəsindən sonra italya irredentisti olan Savoyyadakı bütün təşkilatlar Şarl de Qoll tərəfindən qadağan edildi. Sağ qalmağı bacarmış italyan irredentislərinin tşkilatları 1950 və 1960-cı illər boyunca muxtariyyət uğrunda mübarizə aparmışdırlar. Bunlara misal olaraq, Savoyya Regional Hərəkatını (Mouvement Région Savoie) göstərmək olar.^[77][78][79]

1940-cı ildə ilk dəfə italyan irredentistləri Savoyyada istəklərinə nail oldular. Onlar Alp dağları boyunca bəzi kiçik bölgələri İtaliya krallığına birləşdirdilər. Bu bölgələrin ümumilikdə sahəsi 832 km² idi və orada 25 min əhali yaşamaqdaydı.^[80] 1942-ci ilin noyabrında "Anton əməliyyatı"^[b] zamanı İtalyan Kraliyyət Ordusu özünün işğal zonasını böyütdü. İtalyan ordusu Qrönoblun, Nitsanın, Rona çayının deltasını və demək olar ki, bütün Savoyyanı ələ keçirdi. Savoyyadakı bütün məktəblərin italyanlaşdırılmasına başlanıldı, lakin bu heç bir zaman tam olaraq sonlandırılmadı. Yalnız bir neçə italyan savoyyalılar könüllü şəkildə italyan ordusuna yazıldılar, Qara köynəklilər kimi təşkilatlar da bu prosesdə aktiv iştirak edirdilər. Savoyyadakı irredentist italyanların çoxu aktiv şəkildə öz bölgələrindəki yəhudilərə yardım etmişdilər. Bu bölgə yəhudilərə qarşı sərt siyasət izləyən Vişi Fransasından qaçmış bir çox yəhudi üçün sığınacaq rolu oynamaqda idi.^[82] Savoyyanın İtaliyaya birləşdirilməsi Qrenobl savoyyalıları kimi icmalar tərəfindən tam dəstəklənsə də, bu həyata keçirilmədi. Çünki 1943-cü ilin sentyabrında Nasist Almaniyası Savoyyanı ələ keçirdi və bu vəzifədə İtaliyanı əvəzlədi.^[76]

Savoyyard dialekti redaktə

Savoyyard tarixən Arpitan dilinə yaxın olar şivədə danışmaqda idilər. Bu danışılan ləhcəyə Savoyyard dialekti deyilməkdədir. Arpitanca Fransada, İsveçrədə və İtaliyada danışılmaqdadır. Hər bir halda, fransızca hal-hazırda bölgədə hakim dildir. Bu dildən əsasən Fransanın Savoyya, Yuxarı Savoyya bölgələrində danışılmaqdadır. Bu dildən istifadə edənlərin sayı hal-hazırda təxminən 35 min nəfərdir.^[83][84]

1942-1943-cü illərdəki faşist hakimiyyəti zamanı italyan hakim dairələri Savoyyanın bütün əhalisinin italyanlaşdırılması üçün çalışsalar da, buna nail ola bilmədilər. Bu proses əsasın Savoyard dialektinin italyanca ilə əvəz edilməsi vasitəsiylə həyata keçirilirdi.^[85]

Korsikada italyan irredentizmi redaktə

 

İtalyan irredentizminin görkəmli şəxslərindən biri olan Nikkolo Tommaseo tərəfindən italyan irredentizminin banilərindən biri hesab edilir. Bildirilir ki, Pasqal Paoli korsikalı millətçilər tərəfindən "Vətənin Atası" ("Babbu di a Patria") olaraq adlandırılır. O, 1768-ci ildə bunları demişdi:^[4][86]

Biz anadan gəlmə və hissiyyat olaraq korsikalıyıq, lakin hər şeydən əvvəl biz dil, kök, adət-ənənə olaraq özümüzü italyan hiss edirik və italyanların hamısı tarix və Allah qarşısında qardaşdırlar və birdirlər...Korsikalılar kimi biz nə qul, nə də “üsyançı” olmaq istəmirik və italyanlar kimi digər italyan qardaşlarla bərabər davranmaq hüququmuz var...Ya biz azad olacağıq, ya da yox olacağıq...Ya biz qalib olacağıq, ya da (fransızlara qarşı) əldə silah öləcəyik...Allahın adının müqəddəs və haqq olduğu kimi Fransaya qarşı müharibədə haqq və müqəddəsdir və burada bizim dağlarımız İtaliya üçün azadlıq günəşi kimi doğacaqdır.
— Pasquale Paoli

Pasqal Paoli italyan dilinin yaratdığl Korsika Respublikasında rəsmi dil olmasını istəyirdi. 1755-ci ildə qəbul edilmiş ilk Korsika Konstitusiyası italyan dilində yazılmışdı və 1787-ci ildə qəbul edilmiş ABŞ Konstitusiyası üçün model rolunu oynamışdı.^[87] Həmçinin, 1765-ci ildə onun tərəfindən yaradılmış və Korsikada ilk olan Korte Universitetində də tədrisin dili italyanca idi.^[88]

 

1768-cı ilə qədər Korsika Genuya Respublikasının bir hissəsi olmuşdu. Bu tarixdə respublika bu bölgəni Fransaya verdi. Butarixdən bir il sonra Napoleon Bonapart paytaxt şəhəri olan Ayaççoda dünyaya gəldi. Fransanın hakimiyyəti altında italyan dili ilə yaxın əlaqəyə sahib olan kosikanca təzyiqlərə məruz qaldı və fransızca təşviq edildi. Roma İtaliya krallığına birləşdirilən zaman Cüzeppe Haribaldi Korsika italyanlarının da birləşdirilməsini istəyirdi, II Viktor Emanuel bununla razılaşmadı. İtalyan irredentizminin inkişafı boyunca o Korsikaya o qədər də təzyiq edə bilmədi. İtaliyada faşistlərin hakimiyyətə gəlməsindən sonra Korsikanın İtaliyaya birləşdirilməsini tələb edən ilk təşkilatlar qurulmağa başlanıldı. Birinci Dünya müharibəsindən əvvəl professor Françesko Querri Gioaççhino Volpenin "Archivio storico di Corsica"sından təsirlənərək "Corsica antica e moderna"nın əsasını qoydu. 1920-ci illərdə Petru Rokka "Partito autonomista"nı (Muxtariyyət Partiyası) yaratdı və lideri oldu. Ona bu işdə Domeniko Parlotti və Dr. Kroke dəstəkləyirdi.^[89]

İkinci Dünya müharibəsindən əvvəl və müharibə ərzində bəzi korsikalı ziyalılar italyanpərəst siyasət izlədi və İtaliyada mədəni fəaliyyətlərini artırdılar. Buraya Marko Angeli, Bertino Poli, Marçetti, Lukkarotti, Qrimaldi və Petru Ciovaççhini daxil idi. Petru daha sonralar ada İtaliya tərəfindən birləşdirilərsə oranın qubernatoru olması düşünülürdü.^[90] Bu şəxslər içində ən məşhurları olan Petru Ciovaççhini Pasqal Paolini (Korsika qəhrəmanı) adanın İtaliyaya birləşdirilməsi uğrunda aparılan irredentist mübarizənin əsasını qoymuş şəxs hesab edirdi.^[91] Tarixçi R.H. Rayneronun bildirdiyinə görə, Petrunun "Gruppi di Cultura Corsa" təşkilatı 1940-cı ildə 72 min üzvə malik idi.^[92] 1942-ci ilin noyabrında VII Ordu korpusu Korsikanı ələ keçirdi. Bu müttəfiqlərin Afrikada əməliyyatlara başlamasına cavab olaraq almanlar tərəfindən təşviq edilmişdi. Lakin ada hələ də Vişi Fransasının hüquqi səlahiyyətləri altında buraxılmışdı. İlk başlarda partizan hərəkatının zəifliyinə və Marşal Filipp Peten ilə problemlərin yaranmaması üçün yerli əhalidən hərbi birləşmələrin yaradılmadı. Bircə 1943-cü ilin martında yalnız bircə işçi taboru yaradılmışdı. Hər bir halda, sonda Fransaya sadiq olanlar və ya faşizm-nasizmə qarşı olan yerli əhalidən partizan hərəkatı meydana çıxdı. Bu hərəkat əsasən Azad Fransa hərəkatının liderləri ilə əlaqə içində idilər və irredentist propaqandaya qarşı çıxırdılar. Bu hərəkatın bir çox üzvü əvvəlcə faşist italyanlar, daha sonra isə almanlar tərəfindən repressiyaya məruz qaldı. Bəzi irredentist korsikalı hərbi zabitlər İtaliya ilə əməkdaşlıq etməkdə idilər. Buraya təqaüdə çıxmış mayor Pantalaççi, onun oğlu Antonio, polkovnik Mondielli, polkovnik Petru Simone Kristofini (həmçinin onun arvadı və ilk korsikalı qadın jurnalist Marta Renuççi) daxil idi. Azad Franda və yerli müqavimət hərəkatının müttəfiqlər tərəfə keçmiş italyan ordusu mənsubları ilə birlikdə Korsikanı ələ keçirməsindən sonra Petru Kristofini 1943-cü ildə edam edildi. Petru Ciovaççhini də ölüm hökmünə məhkum edildi, lakin İtaliyaya qaçıb orada 1955-ci ildəki ölümünə qədər yaşamağı bacardı. Korsikadakı italyan irredentizmi də onun ölümü ilə mahiyyət etibarilə ortadan qalxdı.^[93][94]

 

Pietro Kristofini redaktə

Polkovnik Pietro Kristofini Korsikanın Kalvi bölgəsi yaxınlığındakı Kalenzanada 1903-cü ilin 26 mayında doğulmuş, 1939-cu ildə kapitan olmuşdur. O, başlanğıcda Marşal Flipp Petenin rejimini dəstəkləməkdə idi. Fransanın müttəfiqlər tərəfindən ələ keçirilməsindən sonra o, "Phalange Africaine" bölməsinə komandanlıq etmişdir. Tunisdə bir gözündən yaralandıqdan sonra o, Korsikaya dönməmişdən əvvəl Romada Benito Mussolini ilə görüşdü. O, Korsikanın İtaliyaya birləşdirilməsinin tərəfdarı idi və irredentist idealları müdafiə edirdi. O, 1943-cü ilin ilk aylarında aktiv şəkildə Korsikadakı italyan ordusu ilə əməkdaşlıq etdi. O, adada Petru Ciavaççhini ilə işləyirdi. Ciavaççhini müharibənin sonunda Berlin-Roma-Tokio oxunun qələbə qazanacağı təqdirdə Korsikanın İtaliyaya birləşdirilməsindən sonra adanın qubernatoru olacaqdı. Ayaççio ordusunun rəhbəri kimi Kristofini italyan ordusuna adadakı müqavimət hərəkatına qarşı əməliyyatlarda yardım etdi. Bu, 1943-cü ilin sentyabrında İtaliyanın atəşkəs imzalamasına qədər davam etdi. Korsika müttəfiqlər tərəfindən ələ keçirildikdən sonra o, məhkəmə qarşısına çıxarıldı və vətənə xəyanətdə ittiham edilərək ölüm hökmünə məhkum edildi. Kristofini həbsdə ikən özünü öldürməyə çalışsa da, bunu bacarmadı və yaralı halda ikən 1943-cü ilin noyabrında edam edildi. Onun arvadı olan Marta Renucci Əlcəzairdə irredentizmi müdafiəetdiyinə və italyan faşistlərlə əməkdaşlıq etdiyinə görə 15 il həbsə məhkum edilsə də. daha az müddət həbsdə qaldı.^[95][96]

Dil redaktə

 

Məhəlli səviyyədə italyan dilinin bir ləhcəsi hesab edilən korsikanca danışılsa da, ictimaiyyət arasında və ədəbiyyatda XIX əsrin birinci yarısına qədər italyanca istifadə edilirdi. Qısa müddət mövcud olmuş Korsika Respublikasının konstitusiyasının yazıldığı dil italyanca idi və Paskal Paoli italyan dilini adanın yeganə rəsmi dili elan etmişdi. XIX əsrin sonuna qədər italyan dili adanın ən mühüm dili oldu. Hətta 1794-cü ildə yenə Paoli tərəfindən yaradılmış Anqlo-Korsika krallığının dili yenə də italyanca idi. XIX əsrin ikinci yarısında fransızca italyan dilinin yerini tutdu. Bu isdə III Napoleon xüsusilə fərqlənirdi. Bundan sonra korsikanca korsikalı ziyalılar tərəfindən istifadə edildi.^[97][98]

Korsikancanın müasir versiyası olan dil İtaliyanın Piza şəhərində danışılan Toskana ləhcəsi ilə əlaqəli idi. Genuyadan əvvəl Piza şəhəri Korsikaya sahib olmuşdu. Adanın şimalında daha bir dialekt vardır ki, orta əsrlər genuyalılarının dialektinə bənzəməkdədir. Korsikanın dağlıq iç bölgələrində bir çox kəndlilər orta əsrlər Piza ləhcəsi olan korsikancanı bilməkdədirlər.^[99] Korsikancanın italyancaya çox bənzəməsinin səbəbi onların hər ikisinin Toskana mənşəli olmasındadır. Bu bənzərliyi misallarla belə göstərmək olar:^[100]

Sò natu in Corsica è v'aghju passatu i megli anni di a mio ghjuventù (korsikanca);

Sono nato in Corsica e vi ho passato i migliori anni della mia gioventù (italyanca); Je suis né en Corse et j'y ai passé les meilleurs années de ma jeunesse (farnsızca);

Mən Korsikada doğulmuşam və mən gəncliyimin ən yaxşı illərini orada keçirmişəm.

İtaliyadan yayımlanan televiziya verilişlərinə görə hal-hazırda korsikalıların 12 faizi italyanca danışa bilməkdə, təxminən 35 faizləri də italyancanı başa düşməkdədirlər.^[101]

İrredentist və italyan millətçisi Marko Anyeli di Sartena ilk kitabı olan "Terra còrsa"nı 1924-cü ildə korsikanca yazmış, həmçinin bu dildə "Malincunie" adlanan şeirlər ərsəyə gətirmişdir. O, həm də Korsikalı Hərəkət Partiyasının qəzeti olan "Gioventù"nu yaratmış və orada yazılar yazmışdır.^[102]

Dalmatiyada italyan irredentizmi redaktə

 

 

IX və 1797-ci illərdə mövcud olmuş Venesiya Respublikası öz hakimiyyətini İstriya, Kvarner adaları və Dalmatiyaya qədər yaymağı bacarmışdı. Lakin 1797-ci ildə Venesiya I Napoleon tərəfindən ələ keçirildi. 1814-cü ildə Napoleonun devrilməsindən sonra İstriya, Kvarner adaları və Dalmatiya Avstriya imperiyasına birləşdirildi.^[103][104] Bir çox istriyalı italyanlar və dalmatiyalı italyanlar İtaliyanın birləşdirilməsi uğrunda mübarizə aparan Risorcimento hərəkatına müsbət yanaşırdı.^[105] İtaliyanın birləşdirilməsi prosesinə italyanların ilk dəfə qarışması 1848-ci il inqilabları zamanı oldu. Bu zaman onlar Venesiyada yaradılmış San Marko Respublikasının ərsəyə gətirilməsinə qatıldılar. Bu zaman ən görkəmli dalmatiyalı italyanlar Nikkolo Tommaseo və Federiko Seismit-Doda idi.^[106]

1866-cı ildə Üçüncü İtalyan İstiqlaliyyət müharibəsindən sonra Venesiya və Friuli bölgələri Avstriyadan ayrılaraq İtaliya krallığına birləşdirildi. İstriya və Dalmatiya isə Avstriya-Macarıstan imperiyasının bir hissəsi olaraq qalmaqda davam etdi. Buraya Adriatik dənizinin şərq sahillərində yaşayan italyanların digər əraziləri də daxil idi. İstriya, Kvarner adaları, Dalmatiya və Yulian Yürüşü bölgələrində yaşayan italyanların çoxu İtaliyaya birləşməyi arzulamaqda idi və bu gərginliyə səbəb olurdu. Nəticədə Avstriya-Macarıstan hakim dairələri italyanları düşmən kimi görməyə və bu bölgələrdəki slavyanlarla yaxınlaşmağa başladı. Bu hələ cücərmə mərhələsində olan xorvat və sloven millətçiliyinin daha da böyüməsinə səbəb oldu.^[107] 1866-cı il 12 noyabr tarixində keçirilmiş Nazirlər Şurası toplantısında imperator I Frans İosif italyanların yaşadığı bölgənin ya almanlaşdırılmasını, ya da slavyanlaşdırılmasını nəzərdə tutan böyük bir proqramı açıqladı.^[108]

Əlahəzrət, tacın bəzi bölgələrində hələ də mövcud olan italyan ünsürlərinin təsirinə qarşı qəti şəkildə tədbir görülməsi və lazımi qaydada dövlət, məhkəmə, ustad işçiləri vəzifələrini tutaraq, habelə mətbuatın təsiri ilə Cənubi Tirol, Dalmatiya və Litoral bu ərazilərin şərtlərə uyğun olaraq, enerji ilə və heç bir şey nəzərə almadan almanlaşdırılması və slavlaşdırılması üçün göstəriş verdi. Əlahəzrət mərkəzi idarələri qurulmuş işlərə bu şəkildə davam etmək üçün güclü vəzifəyə çağırır.^[109]

 

İtalyan dilçi alimi Matteo Bartoli hesablamışdır ki, italyan dili 1803-cü ildə Dalmatiyada yaşayanların 33 faizinin istifadə etdiyi dil idi. Bartolinin hesablarına yaxın bir digər hesablama isə fransız məmur Avquste de Marmontdan gəlir. O, 1809-cu ildə I Napoleon tərəfindən İlliriya vilayətlərinin general-qubernatoru təyin edilmiş və ona əhalinin siyahıyaalınmasını aparmaq əmr edilmişdi. Aparılan hesablamalara görə, Dalmatiyanın 29 faizi italyanca danışmaqda idi.^[110][111]

Xorvat millətçiliyinin yüksəlişi ilə belə hesablamaların tənqidi də yüksəlməyə başladı. Xorvat tarixçi Duşko Veçerino iddia edirdi ki, bu cür hesablamalar müasir elmi metodologiyanın tələblərinə cavab verməməkdədir, çünki burada danışılan dil əsas götürülmüşdür, qan, köklər və etnik mənsubiyyət yox.^[112] Onlar vurğulayırdılar ki, 1827-ci ildə imperial saray məmuru İosif Fölç hesabatında italyan dilinin yuxarı təbəqənin, orta və aşağı təbəqədən bəzi kəslərin - xüsusən sahil şəhərləri olan Zadar, Sibenik və Split - dili olduğunu bildirmişdir. Burada cəmi 20 min insan məskunlaşmışdı və onların heç də hamısı italyandilli deyildi. Onlar iddia edir ki, real rəqəmlər daha kiçikdir və gümanki təxminən 7 faiz həndəvərindədir. Bu iddialar dəfələrlə Xorvat Elm və İncəsənət Akademiyasının Tarixi Araşdırmalar Departamenti tərəfindən dilə gətirilmişdir.^[113]

Təkcə Qabrielle D'Annunzio kimi italyan irredentistləri yox, eyni zamanda Ancelo Vivante kimi görkəmli italyan alimləri də iddia etmişdir ki, İosif Fölç Dalmatiya əhalisini hesablayarkən əsasən italyanların yaşadığı Kres, Loşinc, Krk, Vis, Hvar, Korkula və bir çox digər ada insanlarını hesaba qatmamışdır.^[114] Həmçinin səsləndirilən fikirlər içində olan iddialardan biri də budur ki, ortada yeganə real hesablama 1857-ci ildə Avstriya imperiyası tərəfindən aparılmışdır. Bu hesablamaya görə də, Dalmatiyada 369 min yerli xorvat və 45 min italyan vardır ki, bu da italyanların 10.8 faiz edir. Dalmatiyada iki millətçi hərəkat meydana çıxmışdı - italyan və slavyan millətçiliyi. İtalyanlar əsasən 1878-ci ildə yaradılmış Muxtariyyət Partiyasını dəstəkləməkdə idilər. Bu partiya 1915-ci ildə ləğv edildi. Partiyanın görkəmli şəxsləri arasında Antonio Bajamonti də daxil idi. O, 1860-cı ildən 1880-ci ilə qədər Split şəhərinin rəhbəri olmuşdur. Əvvəlcə slavyan əhalisinin bir hissəsinin də rəğbətini qazanan partiya, Avstriya hakimiyyətinin düşmənçiliyini və slavyan elementi ilə fikir ayrılıqlarını nəzərə alaraq, tədricən region üçün muxtariyyət proqramını region üçün irredentist layihə ilə əvəz etdi. ^{[106][115][116][117]}

1889-cu ildə "Dante Alighieri Cəmiyyəti" yaradıldı. Cəmiyyətin məqsədi italyan dilini qorumaq, onu inkişaf etdirmək və italyandillilərin linqivistik hüquqlarının qorunmasına çalışmaq idi. Bu dövrdə Roberto Ghiglianoviç cəmiyyətin bir qolu kimi Zadarda "La Lega" təşkilatını qurmuşdu. Eyni ildə irredentist Luici Ziliotto Zara şəhərinin bələdiyyə başçısı seçildi və Birinci Dünya müharibəsinin başlamasına qədər bu vəzifədə qaldı.^[118] Müharibə başladıqdan sonra o, Avstriya-Macarıstan hökuməti tərəfindən xəyanətdə ittiham edildi və vəzifəsindən uzaqlaşdırıldı.^[119] Roberto Ghiglianoviç və Ciovanni Avoskani tərəfindən əsası qoyulan serblərlə əməkdaşlıq siyasəti nəticəsində italyanlar 1899-cu ildə Dubrovnik şəhərində demək olar ki, bütün inzibati vəzifələri ələ keçirdilər.^[120]

1909-cu ilə qədər Dalmatiyada həm italyan, həm də xorvat dili rəsmi dil statusuna sahib idi. Lakin bu ildə italyan dili bu hüququndan məhrum edildi. Beləliklə, italyanlar artıq bu dildən ictimai və inzibati sferada istifadə edə bilmədilər. Avstriyaya tabe olan Dalmatiya krallığında 1910-cu ildə yaşayanların 96.2 faizi slavyandillilərdən, 2.8 faizi italyanlardan təşkil edilməkdə idi. Bu 1845-ci ildə ümumi əhalinin 20 faizini təşkil edən italyanların sayında ciddi azalmanın olduğunu göstərməkdədir. 1857-ci ildəki imperiya hesablamalarına görə isə, regionda yaşayan italyanların ümumi nisbəti 10.8 faiz idi. Dalmatiya strateji önəminə görə Birinci Dünya müharibəsi zamanı həm İtaliya, həm də Serbiya tərəfindən ələ keçirilməyə çalışılmışdır. İtaliya Antanta tərəfdən müharibəyə daxil olmağa razılıq verərkən imzalanmış London paktına əsasən onun Dalmatiyanın böyük bir hissəsini ilhaq etmə haqqı var idi. 1918-ci ilin 5-6 noyabr tarixlərində italyan ordusu Dalmatiyanın bir çox sahil ərazilərinə artıq çatmışdı.^[121] Noyabr ayının sonlarında hərbi əməliyyatlar sonlanarkən İtaliya Dalmatiyanın əsas ərazilərini ələ keçirmiş, hətta 17 noyabrda Fiumeni də tutmuşdu.^[122] Həmin ildə Admiral Enriko Millo özünü Dalmatiyanın İtaliya tərəfindən təyin edilmiş qubernatoru olduğunu elan etdi. İtalyan millətçisi Qabriele d'Annunzio Dalmatiyanın ələ keçirilməsini dəstəklədi və 1918-ci ilin dekabrında bir İtalyan döyüş gəmisində bəzi əraziləri tutmağa davam etdi.^{[123][124][125]}

Dalmatiyadakı italyan mövcudiyyəti üçün ühüm şəhəri Zara (indiki Zadar) şəhəri idi. 1910-cu ildə aparılmış Avstriya-Macarıstan hesablamalarına görə, şəhərdə 13.438 insan yaşamaqda idi. Onlardan 9.318-i, yəni 69.3 faizi italyan idi.^[126] 1921-ci ildə bölgə əhalisinin sayı 17.075-ə böyüdü, bu zaman isə italyanlar 12.075 nəfər ilə 70.8 faizi təşkil etdilər.^[127] 1941-ci ildə, yəni İkinci Dünya müharibəsi zamanı Yuqoslaviya İtaliya və Almaniya tərəfindən ələ keçirildi. Dalmatiya İtaliya tərəfindən Dalmatiya qubernatorluğuna və Müstəqil Xorvatiya Dövlətinə bölündü. Buraya Dubrovnik və Morlaçiyada ilhaq edilmişdi. 1943-cü ilin 8 sentyabrında italyanların təslim olmasından sonra Müstəqil Xorvatiya Döləti Dalmatiya qubernatorluğunu ilhaq etdi. Buraya müharibədən əvvəl İtaliyanın olan bölgələr daxil edilmədi. Buna misal olaraq Zara şəhərini göstərmək olar.^[128]

1943-cü ildə İosip Broz Tito müttəfiq dövlətləri məlumatlandırdı ki, Zara Yuqoslaviyadakı alman qüvvələri üçün əsas loggistika mərkəzi idi. Əhəmiyyətini həddən artıq ifadə etməklə, o, onların hərbi əhəmiyyətinə inandırırdı. İtaliyanın təslim olmasından sonra 2 noyabr 1943 ilə 31 oktyabr 1944-cü il arasında müttəqif qüvvələri Zara şəhərini 54 dəfə bombardman etdi. Bombardman zamanı 2 min insan həyatını itirdi, 1-12 min insan Triesteyə qaçdı və cəmi min nəfər Apuliaya çat bildi. Titonun partizanları 31 oktyabr 1944-cü ildə şəhərə daxil oldular və 138 nəfər onlar tərəfindən öldürüldü. 1947-ci ildə imzalanmış sülh müqaviləsindən sonra Dalmatiyada və İstriyada yaşamağa davam edən italyanların köçü başladı.^[129] Hal-hazırda Zara (Zadar) şəhərində cəmi 100 italyan yaşamaqdadır.^[130][131]

İstriyada italyan irredentizmi redaktə

I Napoleon 1797-ci ildə Venesiyanı məğlub etdikdən sonra aşkar oldu ki, İstriyanın sahil və daxildəki əsas şəhərləri italyanlar tərəfindən məskunlaşdırılarkən, daxili bölgələr slavyanlar olan xorvatlar və slovenlər tərəfindən məskunlaşdırılmışdır. I Napoleonun dövrünün bitməsindən sonra bölgənin ikili etnik mənsubiyyət sistemi düşmənliyin artmasına və millətçilik dövründə problemlərə səbəb oldu. 1815-ci ildən etibarən İstriya Avstriya monarxiyasının mülki oldu və xorvatlar, slovenlər, italyanlar bir-biriləri ilə millətçilik mübarizəsinə başladılar.^[132]

Beləliklə, İstriya XIX və XX əsr boyunca bu etnoslar arasında qanlı mübarizələrə, müharibələrə ev sahibliyi etdi. İtalyan irredentizmi İstriyada bir çox italyan tərəfindən hərarətlə müdafiə edilirdi. Bunlara misal olaraq italyanların qəhrəmanı hesab edilən kapodistriyalı Nazario Sauronu göstərmək olar.^[133]

 

1918-ci ildən 1947-ci ilə qədər İstriya İtaliya krallığının bir hissəsi oldu, müharibədən sonra isə Yuqoslaviyanın. Bundan başqa, müharibədən sonra İstriyanın şimal-qərbində yerləşən Trieste Azad Bölgəsi yaradıldı. Bölgənin İtaliya və Yuqoslaviya arasında bölüşdürülməsindən sonra 40 min italyan Yuqoslaviyaya məxsus olan B bölgəsindən ya A bölgəsinə, ya da İtaliyaya köçdü. Bunun müxtəlif səbəbləri var idi. Bəziləri köçmək üçün məcbur edilərkən, bəziləri sadəcə İosip Broz Titonun Yuqoslaviyasında yaşamaq istəməməsinə köç etməyi seçirdi.^[134] İkinci Dünya müharibəsindən sonra İstriyada italyan millətçiliyi yoxa çıxdı. Bunun əsas səbəbi İstriya-Dalmatiya italyanlarının köçü nəticəsində bölgədən əsasən italyanların köç etməsi idi. Hal-hazırda bölgədə əsasən slavyan xalqları yaşamaqdadır. Lakin Xorvatiya, Sloveniya və İtaliya arasında paylaşdırılmış bölgədə ümumilikdə 50 min italyan da yaşamaqdadır.^[135][136]

Napoleonun ideyası olan bütün italyanları bir dövlətdə birləşdirmə istəyi ondan sonra istriyalı Karlo Kombi kimi ziyalılar tərəfindən inkişaf etdirildi. Nəticədə italyan irredentizmi 1861-ci ildən sonra İtaliya krallığına daxil olmayan - məsələn İstriya kimi - bölgələrin krallığa birləşdirilməsi istiqamətində inkişaf etdi:^[137]

1861-ci ildə İtaliya krallığının yaradılmasından sonra italyan millətçiliyi daha da gücləndi. Bu hərəkatın tarixşünaslıqdakı əsas nümayəndələri Pasifiko Valussi, istriyalı Karlo Kombi, Tommaso Lusiani, Siqismondo Bonfiqlio idi. By hərəkatın slavyanlarla bağlı düşüncələri bir mənalı deyildi. Slavyanlar dövlət qurmağa qadir olmayan kəndlilər kimi görülürdü, daha sonra isə onlar italyan kimliyi içində assimiliyasiya olmalıdırlar fikri hakim oldu. Və onlar artıq İtaliyanın Şərq Alplarına və Arsaya, bəziləri hətta Fiume/Riyekaya qədər uzanan sərhədlərini nəzərdə tuturdular.

Albonalı Tomaso Lusiani kimi İstriya italyanları İtaliyanın Risorcimento hərəkatını tam dəstəkləməkdə idi. Buna görə də, avstriyalılar italyanları rəqib kimi görür və bölgədəki slavyanları onlara qarşı dəstəkləyirdilər.^[138] 12 noyabr 1866-cı ildə imperiyanın Nazirlər Şurasının toplantısında da bu məsələyə toxunmuşdu.^[109][139]

I Dünya müharibəsindən əvvəl bu, bir çox italyanın İstriyadan İtaliyaya köç etməsinə səbəb oldu. Bu. italyanların yarımadada saylarının azalmasına səbəb oldu. Beləki, orada əsrlərlə italyanların sayı 50 faiz olsa da, lakin 19-cu əsrin sonunda onlar bəzi hesablamalara görə cəmi beşdə ikiyə qədər azaldılar.^[140]

Əslində 1910-cu ildə etnik və linqivistik tərkib xeyli qarışıq idi. İtalyalar Avstriyanın İstriya əyalətində azlıq halına düşmüşdülər. Avsttriyanın apardığı hesablamaya görə, İstriyada yaşayanların ümumi sayı 404.309 nəfər idi. Onların 168.116 (41.6 faiz) nəfəri xorvatca, 147.416 (36.5 faiz) nəfəri italyanca, 55.365 (13.7 nəfəri) slovencə, 13.729 (3.3 faizi) almanca, 882 nəfəri (0.2 faizi) rumınca, 2.116 (0.5 faizi) isə digər dillərdə danışmaqda idi. 17.135 nəfər (4.2 faiz) isə qeyri-vətəndaşlar idi və onlardan hansı dildə danışdıqları soruşulmamışdı. Lakin Matteo Bartoli kimi alimlər şikayətlənirlər ki, bu hesablamalara İstriyaya daxil olmayan, lakin əsasən xorvatların yaşadığı bölgələr daxil edilmişdir. Onun fikrincə Birinci Dünya müharibəsi zamanı da italyanların bölgədə əksəriyyəti təşkil etməkdə idilər. İtalyanlar sahil boyunca yaşadıqları halda, xorvatlar və slovenlər daxili bölgələrdə yaşamaqda idilər.^[141]

XIX əsrin ikinci yarısında italyan millətçiliyinin və irredentizminin böyüməsi, Trieste və İstriyaya iddialı olması, eyni zamanda da sloven və xorvatların millət olaraq formalaşmağa başlaması, bütün cənub slavyanlarını birləşdirmə arzusu bu iki toplum arasında düşmənliyin böyüməsinə səbəb oldu. Bu düşmənliyi alovlandıran digər bir xüsusiyyət isə sinfi və dini mübarizə idi:^[138]

Slavyan keşişlər etnik münaqişədə mühüm rola sahib idilər...adların rəsmi kilsə qeydiyyatına nəzarət edən onlar bir çox sui-istifadə etdilər (bir çox italyan soyadlarını slav olaraq dəyişdirdilər). 1877-ci ildə Vyana parlamentinin italyan deputatı Françesko Sbisa italyan adlarının və soyadlarının slavyanlaşdırılmasını pislədi.... 1897-ci ildə Roviqnodan olan dilçi Matteo Bartoli bu saxtakarlıqla 20.000 adın, əsasən də Şərqi Istriyada, hətta bəzi Dalmatiya adalarında da dəyişdirildiyini qeyd etdi. və hətta bəzi Dalmatiya adalarında.

İstriyada italyan irredentizmininn mərkəzini Kapodistriya şəhəri təşkil edirdi. Bu şəhərdə italyanların əsas təşkilatı olan "Comitato istriano" (İtaliyaya Birlik üçün İstriya Komitəsi) təşkilatı yerləşirdi. Bu təşkilatın qərərgahında Karlo Kombi və Antonio Madonizza kimi məşhur irredentistlərin toplantıları keçirilirdi. 1848-ci ildə bir çox istriyalı və dalmatiyalı italyan Venesiya uğrunda Avstriyaya qarşı döyüşlərə qatılmış və İstriano-Dalmata taborunu təşkil etmişdi.

Xorvatların etnik əksəriyyəti təşkil etdiyi bölgə.

1866-cı ildən, yəni Venesiya şəhərinin və bölgəsinin İtaliyaya birləşdirilməsindən sonra bütün İstriya Risorcimentonu dəstəkləməyə başladı. İstriyanın İtaliyaya birləşdirilməsini təşviq edən əsas şəxslər Tino Gavardo, Pio Riego Gambini, Nazario Sauro kimi şəxslər idi. İstriyadan bir çox şəxs Birinci Dünya müharibəsi zamanı Avstriya imperiyasına qarşı döyüşmək üçün italyan ordusuna könüllü yazılmışdı. Bəziləri avstriyalılar tərəfindən ələ keçirildilər və asıldılar. Bunlara misal olaraq italyanların milli qəhrəmanı olan və 1916-cı ilin avqustunda asılan Nazario Saurou göstərmək olar.^[133]

1913-cü ildə Pio Riego Gambini, Luigi Bilucaqlia və Piero Almerigoggna "Fascio Giovanile Istriano" təşkilatını yaratdı. 1915-ci ildə avstriylılar təxminən 100 min italyanı düşərgələrə toplamışdılar.^[142]

İtaliyanın Birinci Dünya müharibəsində qələbə qazanmasından və İstriyanın İtaliyaya birləşdirilməsindən sonra^[143] bəzi istriyalı italyan millətçiləri dövlətin daxilində yüksək vəzifələrə yiyələndilər. Buna misal olaraq daxili işlər naziri təyin edilmiş general Vittorio İtaliko Zupellini göstərmək olar. İkinci Dünya müharibəsindən sonra bölgədə yaşayan italyanların İtaliyaya doğru böyük köçləri yaşandı. Hal-hazırda başqda İtaliya olmaqla, bəzi Avropa ölkələrində bu prosesi soyqırım və ya etnik təmizləmə kimi tanınması fikri mövcuddur.^[144]

İtaliya krallığı 1915-ci ildə özünün milli birliyini tamamlamaq üçün Birinci Dünya müharibəsinə qatıldı. Həmçinin mühaibəyə İtaliyanın daxil olması həmçinin Dördüncü İtalyan İstiqlaliyyət müharibəsi adlandırılmaqdadır.^[145] Tarixi perespektivdən bu sonuncu müharibə İtaliyanın birləşdirilməsinin tamamlanması kimi dəyərləndirilir. İtaliyanın birləşdirilməsi üçün hərbi əməliyyatlar 1848-ci ildə Birinci İtalyan İstiqlaliyyət müharibəsi ilə başlamışdı.^[146][147]

İtaliya Birinci Dünya müharibəsinə qəbul olmamışdan əvvəl Antanta qüvvələri ilə London paktını imzaladı. Paktın imzalanmasında məqsəd irredentistlər tərəfindən yad hakimiyyəti altında olduğu qəbul edilən torpaqların İtaliyaya birləşdiriləcəyini qəbul etdirmək idi. Beləliklə, İtaliya Üçlər İttifaqını tərk etdi və Antanta qüvvələrinə qatıldı. Bundan başqa, bir aydan sonra İtaliya Avstriya-Macarıstan və Almaniya imperatorluqlarına müharibə elan etdi. Müharibə elanı 23 may 1915-ci ildə rəsmi şəkildə dərc edildi. İtaliyanın Avstriya-Macarıstanla ən qanlı toqquşması İsonzo və Piave cəbhələrində yaşandı. ^[148][149] Bunun qarşılığında müharibənin sonunda İtaliya bəzi bölgələri ələ keçirdi. 1918-ci ilin aprelində Amerika ictimaiyyətini bilgiləndirmək üçün İtaliya hərbi dəniz qüvvələrinin komandanı Paolo Thaon di Revel tərəfindən qəzetlərdə yayımlanmış bəyannamədə o, ABŞ-ni İtaliyanın Trento, Trieste, İstriya, Dalmatiya və Adriatik bölgəsindəki tələblərini dəstəkləməyə dəvət edirdi. Di Revel bildirirdi ki, onların istəyi "sadəcə evlərinə girmiş çağırılmamış qonaqları qovmaqdır".^[150]

Birinci Dünya müharibəsinin nəticəsi və Sen-Jermen sülh müqaviləsinin şərtləri əsasında italyan irredentistlərinin tələblərinin hamısı olmasa da, bir çoxu qarşılandı.^[151] Serb, Xorvat və Sloven Krallığı (daha sonra Yuqoslaviya krallığı) ilə İtaliya krallığı arasında müharibədən sonra 12 noyabr 1920-ci ildə Rapallo müqaviləsi imzalandı. Müqavilə ilə İtaliya Dalmatiyadan Zadar və bir neçə kiçik adaları, Trieste ilə birlikdə demək olar ki, bütün İstriyanı, Krk adasını, Kastavın bir hissəsini ələ keçirdi. 1924-cü ildə imzalanmış Roma müqaviləsi ilə Fiume Azad Dövləti İtaliya ilə Yuqoslaviya arasında paylaşdırıldı.^[152]

İtaliya Triesteni, Qoriziyanı, İstriyanı, Dalmatiyanın Zara şəhərini ələ keçirdi. London paktına əsasən İtaliya Dalmatiyanı tamamilə ələ keçirməli olduğu halda, ABŞ prezidenti Vudro Vilsonun müdaxiləsi ilə yalnız italyanların əksəriyyəti təşkil etdiyi Zara şəhərini, Kres, Lussino, Lastovo kimi bəzi adaları ələ keçirə bildi. Yerdə qalanlarda isə Vudro Vilson Yuqoslaviyanın istəklərini dəstəklədi. Buna görə də, italyanlar bu müharibə sonunda əldə edilmiş qələbəni "alçaldılmış qələbə" adlandırdılar. "Alçaldılmış qələbə" ritorikası Benito Mussolini tərəfindən mənimsənildi və italyn faşizminin yüksəlməsinə yol açıb Faşist İtaliyanın əsas propaqanda vasitəsinə çevrildi. Tarixçilər "alçaldılmış qələbə" ritorikasını faşistlər tərəfindən italyan imperializmini alovlandırmaq və müharibədən sonrakı liberal İtaliyanın uğurlarını alçaltmaq üçün icad edilmiş "siyasi mif" adlandırırlar.^[153]

Kvarner bölgəsindəki Fiume və Riyeka şəhəri arqument və əks-arqumentlərə məruz qalmışdı, çünki şəhər italyan çoxluğa sahib olsa da, oranın London paktında İtaliyaya veriləcəyi nəzərdə tutulmamışdı, lakin 1924-cü ildə bölgə İtaliyanın oldu (Karnaronun İtalyan himayədarlığı, Rapollo müqaviləsi, Roma müqaviləsi vasitəsiylə). Qabriele D'Annunzionun Fiumenin hakimi olarkən tədbiq etdiyi, millətçi dirçəliş kimi dəyərləndiriən və onun qısamüddətli də olsa italyan dövləti ilə münasibətlərinin pozulmasına yol açan korperativizm sistemi indi bir çoxları tərəfindən dövlət korrupsiyası kimi qiymətləndirilir. Bu sistemdən Ciovanni Ciolittinin hökumətində də istifadə edilmişdir. D'Annunzio həmçinin özünün hakim olduğu Karnaro himayədarlığına Krk (Veqliya), Rab (Arbe) adalarını da birləşdirmişdi. Bu adalarda xeyli italyan icması yaşamaqda idi.^{[154][155][156][157]}

Faşist İtaliyası Birinci Dünya müharibəsində göstərilən qəhrəmanlığın layiqli mükafatının verilməməsi düşüncəsinin və "xəyanətə uğramış İtaliya"nın nəticəsi idi. Belə bir mühitdə irredentist iddialar Faşist İtaliyasında tez-tez istifadə edilirdi və bütün Aralıq dənizi hövzəsində hakim olmaq arzusu üçün istifadə edilirdi.^[158]

İtaliyanın şərqində faşistlər iddia edirdilər ki, Dalmatiya italyan mədəniyyətinin ölkəsi olub, italyanlar, o cümlədən italyanlaşmış Cənubi Slavyan mənşəlilər Dalmatiyadan qovulub İtaliyaya sürgün edilib və Dalmatiya irsinə malik italyanların geri qayıtmasını dəstəkləmək lazımdır.^[159] Mussolini Dalmatiyanın Roma imperiyası, Venesiya Respublikası vasitəsiylə dərin italyan mədəni köklərinə sahib olduğunu bildirirdi. Faşistlər xüsusən Dalmatiyanın Venesiya Respublikası dövrünə xüsusi vurğu edirdilər.^[160] Onlar Venesiya hakimiyyətində olmanın Dalmatiyaya xeyli mənfəət verdiyini və bu hakimiyyətin bütün dalmatiyalılar tərəfindən yaxşı qarşılandığını bildirirdilər. Birinci Dünya müharibəsindən sonra Dalmatiyanın İtaliyaya verilməsini nəzərdə tutan 1915-ci il London paktının müvafiq maddəsinin 1919-cu ildə İtaliya və Antanta dövlətləri tərəf indən qarşılıqlı şəkildə ləğv edilməsi faşistlərdə xüsusi qəzəbə səbəb olmuşdu.^[160]

İtaliyanın qərbinə gəldikdə isə faşistlər iddia edirdilər ki, Korsika, Nitsa və Savoyya Fransanın əlində olmalarına baxmayaraq italyan torpağıdırlar.^[161][162] Faşistlər Korsikanın italianità olduğunu iddia edən ədəbiyyat dərc etdirirdilər. Həmçinin Nitsa ilə də bağlı eyni siyasət izlənilir, buranın tarixi, etnik və linqivistik olaraq italyan torpağı olduğu bildirilirdi.^[163] Faşistlər orta əsrlərdə yaşamış italyan olan Françesko Petrarkanın bu sözlərini sitat olaraq gətirirdilər:^[163]

İtaliyanın sərhədi Vardır; deməli, Nitsa İtaliyanın bir hissəsidir

Həmçinin özü də nitsalı olan italyan milli qəhrəmanı Cüzeppe Haribaldinin sözləri təkrarlanırdı:^[163]

Korsika və Nitsa Fransaya aid olmamalıdır; bir gün gələcək ki, öz həqiqi dəyərini anlayan İtaliya xarici hökmranlıq altında belə biabırçı şəkildə bərbad vəziyyətdə olan əyalətlərini geri alacaq.

Mussolini başlanğıcda Korsikanın ilhaqı üçün siyasi və diplomatik anlamda çalışırdı. O, düşünürdü ki, Korsika ilk başda muxtariyyətini qazanacaq, daha sonra müstəqil olacaq, ən sonda isə İtaliyaya birləşəcəkdir. O, bunun üçün Korsikadakı muxtariyyətçi hərəkatları dəstəkləyirdi.

1923-cü ildə Mussolini müvəqqəti olaraq Korfunu ələ keçirdi. Bu ələ keçirmənin əsası irredentizmə dayanırdı və korfulu italyan azlıq hücum üçün əsas kimi göstərilirdi. O, eyni taktikanı italyanların yaşadığı Maltaya və Kordikaya qarşı da istifadə edilə biləcəyini düşünürdü. Bu siyasətin əsasında Mare Nostrum (Bizim Dəniz) adlanan, yəni Aralıq dənizini italyan dənizinə çevirmək istəyi dururdu.^[164]

1930-cu illərdə Mussolini Albaniyanın hamısını ələ keçirmək üçün Durresdəki italyan azlığının irredentist istəklərini dəstəklədi. Durres orta əsrlər boyunca, yəni əsrlərlə italyan dövlətlərinin (Neapol, Siciliya və Venesiya dövlətləri) hakimiyyəti altında olmuş və bir çox italyan orada məskunlaşmışdı. 1938-ci ildə Durresdə uzaq və ya yaxın italyan köklərə sahib sakinlər tərəfindən Faşist Partiyasının yerli qolu yaradıldı. 1939-cu ildə bütün Albaniya ələ keçirildi və İtaliya krallığına birləşdirildi.^[165] 1939-cu ildə 11 mindən çox italyan Albaniyada yerləşdirildi və 1940-cı ildə onlara torpaq paylandı. Beləliklə, Albaniya tədricən İtaliyaya inteqrasiya edilməsinə başlanıldı.^[166] Albaniyanın italyanlaşdırılması Mussolinin əsas planlarından biri idi.^[167]

II Dünya müharibəsi zamanı Dalmatiyanın bir çox hissəsi İtaliyaya ilhaq edildi və 1941-1943-cü illər aralığında Dalmatiya qubernatorluğu tərəfindən idarə edildi. Korsika və Nitsada 1942-ci ilin noyabrında inzibati baxımdan İtaliyaya birləşdirildi. Malta ağır bombardman edildi, lakin Ervin Rommelin adanın işğalı üçün hazırlanmış qüvvələri Şimali Afrikaya yönləndirmək tələbinə görə işğal baş tutmadı.^[168]

Nitsa redaktə

 

Nitsa bölgəsində yaşayan italyanların köçü 1861-ci ildə şəhər və ətrafındakı ərazilərin Sardiniya krallığından ayrılıb Fransaya birləşdirilməsindən sonra başladı. Sardiniya krallığı və Fransa imperatoru III Napoleon arasında Turin razılaşmasının 1860-cı ildə imzalanmasından sonra Nitsa qraflığı İkinci İtalyan İstiqlaliyyət müharibəsində Fransanın göstəriyi yardım qarşılığında Fransaya verilirdi.^[169] Bu müharibə Avstriyaya qarşı olmuş və nəticədə Lombardiya vilayəti Sardiniyaya birləşdirilmişdi. II Viktor Emanuel yayımladığı müraciətdə vətənin birliyi üçün nitsalılardan qərarı qəbul etmələrini istəyirdi.^[170]

İtalyanpərəst irredentist hərəkat bölgədə 1860-cı ildən sonra mövcud oldu. Fransa hökuməti bölgəni ələ keçirdikdən dərhal sonra fransızlaşdırma siyasəti başlatdı. Tdəris müəssisələrində məcburi şəkildə fransız dilindən istifadə etdirildi, bir çox insanın soyadı fransızlaşdırıldı. Bütün bu digər təzyiqlər nəticəsində Nitsada yaşayan italyanlar bölgəni tərk etməyə başladı. Əvvəlcə əsərlərində italyancadan istifadə edən ziyalılar, həmçinin öz qəzetlərini italyan dilində nəşr etdirən jurnalistlər Nitsanı tərk edib İtaliya krallığına köçdülər.^[171]

Bölgənin italyan ordusu tərəfindən ələ keçirildiyi 1942-1943-cü illərdə irredentist qəzetlərin Nitsa yayımlanmasına başlanıldı. Bunlardan ən məşhuru olan Il Nizzardo ("Nitsalı") öz yayımını yenidən bərpa etdi. Bu qəzetə Cüzeppe Haribaldinin nəvəsi Ezio Haribaldi rəhbərlik edirdi. Həmçinin Nitstanın ilhaq edilməsindən sonra İtaliyada yaşayan nitsalıların ən böyük səsi olan Fert qəzeti Nitsada da yayımlanmağa başladı. Lakin müharibədə İtaliyanın məğlub olmasından sonra bu prosesə son verildi. 1860-cı ildən başlayan proses nəticəsində minlərlə italyan Nitsanı tərk edib İtaliyaya köçdü. Hal-hazırda Nitsada demək olar ki, italyan yaşamamaqdadır. Lakin adət-ənənədə, mədəniyyətdə italyan xarakterlərinin istifadəsi davam etməkdədir.^[172]

İstriya-Dalmatiya redaktə

İtalyandilli əhali İstriyada Roma imperiyası dönəmindən mövcud idi. Roma imperiyası dövründə İstriya tamamilə latınlaşdırıldı. Xüsusən sahildə yerləşən şəhərlər italyanlar tərəfindən məskunlaşdırılmışdı. Daxildəki bölgələrdə isə başda xorvatlar olmaqla, digər slavyan xalqları məskunlaşdırılmışdı.^[173]

İstriya italyanları bölgənin əhalisinin uzun müddət tam yarısını təşkil etmişdir.^[174] 1900-cü ildə ildə isə bu göstərici 1/3-ə düşdü.^[175] 1910-cu ildə isə bu göstərici 36.5 faizə gerilədi. Beləliklə, Birinci Dünya müharibəsindən əvvəl bölgədə italyanların sayı 36.5 faiz idi.^[176] 1803-cü ildə Dalmatiyadakı italyanlar isə ümumi 92.500 olmaqla 33 faizi təşkil etməkdə idi. Hal-hazırda isə orada cəmi 300 nəfər italyan yaşamaqdadır. R. J. Rummel kimi alimlər italyanların bu dərəcədə ortadan yox olmasını etnik təmizləmə adlandırmaqdadər.^{[110][111][177]}

 

31 dekabr 1910-cu ildən 1921-ci il 1 dekabr tarixinə qədər İstriya öz əhalisinin 15.1 faizini itirdi. Avstriya-Macarıstan hakimiyyəti altında aparılmış son statistikaya görə, bölgədə 404.309 sakin yaşamaqda idi. Müharibədən sonra italyanlar tərəfindən aparılmış siyahda isə bölgədə 343.401 nəfərin yaşadığı müəyyən olur.Bu azalmanın səbəbləri arasına müharibə, siyasi idarəetmədəki dəyişikliklərlə yanaşı, miqrasiya da daxil idi. Müharibədən sonra bölgədə güclü köç başlamışdı. Bunun əsas səbəbi iqtisadi idi. Məsələn Avstriya-Macarıstan bürökratiyasının və 20 minlik ordusunun cəmləşdiyi Pulada müharibədən sonra bu orqanların getməsinə görə iqtisadi çətinliklər meydana çıxdı. İtaliyanın digər yerlərinə də yayılmış iqtisadi çətinliklərə görə xeyli sayda xorvat Yuqoslaviyaya köç etdi.^[178]

Etibarlı statistikanın aparılmadığına görə həmin dövrdə İstriyadan olan köçün miqyasını dəqiq müəyyən etmək çətindir. Müxtəlif qaynaqlardan fərqli metodlarla aparılmış araşdırmaların nəticəsinə görə 1918-1921-ci illər ərzində 30 min istriyalı köç etməyə məcbur olmuşdur. Onların çoxunun Avstriya-Macarıstan imperiyası üçün çalışan avstriyalılar, macarlar və slavyanlar olduğu ehtimal edilir.^[179]

Birinci Dünya müharibəsindən sonra bölgənin İtaliya krallığına birləşdirilməsindən sonra yeni italyan ailələrinin məskunlaşması başladı. Bu ailələr bölgəyə xas olan venesiyadilli istriyalı italyanlar deyildilər. 1943-cü ilə qədər davam edən proses zamanı Primorska, İstriya, Riyeka, Dalmatiyanın bir hissəsi, Kres, Lastovo, Palaqruza adaları İtaliyanın bir hissəsi hesab edilirdi. 1936-cı ildə İtaliya krallığı tərəfindən hal-hazırda Xorvatiya və Sloveniya ərazisində yerləşən, lakin o zaman İtaliya krallığına daxil olan bölgələrdə aparılan siyahıyaalmaya görə ümumilikdə 230.000 italyandilli əhali yaşamaqda idi. Bu rəqəmin 194 mini indiki Xorvatiya, 36 mini Sloveniya bölgəsində yaşamaqda idi.^[180]

İkinci Dünya müharibəsindən sonra 1953-cü ilə qədər, müxtəlif məlumatlara görə 250-350 min italyan bu bölgələrdən köç etmişdir^[c]. Müharibədən əvvəl bölgədəki italyanların sayı 225 min (150 min İstriyada, yerdə qalanları Fiume/Riyeka və Dalmatiya) olduğundan yerdə qalanlarının xorvatlar və slovenlər olduğunu zənn edə bilərik. Matjaz Klemençiçə görə, 225 minlə 350 min arasında fərq kommunist hakimiyyəti qəbul etmək istəməyən xorvat və slovenlərin hesabına doldurulmuşdur, lakin bu mübahisəlidir.^[180] Üçdə ikisi yerli etnik italyanlar, 10 iyun 1940-cı ildə bu bölgədə daimi yaşayan və İtaliya vətəndaşlığını almaq və İtaliyaya mühacirət etmək istədiklərini bildirən mühacirlər idi. Yuqoslaviyada onları optanti adlandırırdılar, İtaliyada isə esuli (sürgün edilmişlər) adlandırılırdılar. İtalyan köçü bölgədəki əhalinin sayını azaltdı və bölgənin etnik strukturunu azaltdı.^[182]

1953-cü ildə Yuqoslaviyada özünü italyan adlandıran 36 min insan yaşamaqda idi. Bu İkinci Dünya müharibəsindən əvvəl bölgədə yaşayan 225 min italyanın cəmi 16 faizi idi.^[180]

1943-cü ildə İtaliyada faşist rejimin süqutundan sonra bölgədə italyan faşistlərini dəstəkləyənlərə qarşı cəzalandırmalar başladı. Yüzlərlə italyan Yosip Broz Titonun partizanları tərəfindən 1953-cü ilin sentyabrında qətlə yetirildi. Öldürülənlər içərisində faşist və ya faşistlərlə əlaqəsi olanlar olsa da, xeyli sayda italyan sadəcə şəxsi münasibətlər zəminində və ya düşmən ola bilmə ehtimalı ilə qətlə yetirildi.^[183]

1943-1947-ci illər aralığında baş verən qırğınlarla bölgədəki italyanların köçü daha da sürətləndi. Bu hadisələr daha çox Foibe qətliamları deyə bilinməkdədir. Qətliamlar əsasən OZNA (Xalqı Qoruma Bölməsi) və yuqoslaviyalı partizanlar tərəfindən həyata keçirilmişdi. Qətliamlar nəticəsində həm Dalmatiya, həm də İstriya italyanları qırğınlara məruz qalmış, hətta xorvat və sloven anti-kommunistlər də bu qırğınlardan yayına bilməmişdilər.^[184][185] Xüsusən faşizmlə, nasizmlə və Berlin-Roma ilə əməkdaşlıq edən xorvat və slovenlər öldürülmüşdü. Öldürülənlər sırasın Titonun öz hakimiyyətinə təhlükə kimi dəyərləndirdiyi şəxslər də var idi.^[186] Bu hadisələr dövlət terrorizmi,^[184][187] repressiv öldürülmələr^[184][188] və italyanların etnik təmizlənməsi^{[184][189][190]} kimi dəyərləndirilir.

1993-2000-ci illərdə fəaliyyət göstərmiş və italyan-slovenlərdən qarışıq təşkil edilmiş İtalyan-Sloven Komissiyası 1945-ci il hadisələrini belə təsvir etmişdir:^[191]

XIV. Bu hadisələrə faşistlərlə hesablaşma mühiti səbəb oldu; lakin, göründüyü kimi, onlar əsasən bir neçə tendensiyanı özündə birləşdirən ilkin plandan çıxış edirdilər: faşizmlə, nasist üstünlüyü ilə bu və ya digər şəkildə əlaqəsi olan (şəxsi məsuliyyətdən asılı olmayaraq) şəxsləri ortadan qaldırmaq cəhdləri, onlar İtaliya dövləti ilə və kommunist rejiminin real, potensial və ya yalnız iddia edilən əleyhdarlarının profilaktik təmizlənməsini və Julian Marşının yeni SFR Yuqoslaviyaya ilhaqını həyata keçirməyə çalışırdılar. İlkin təkan siyasi rejimə çevrilən və partizanlar arasında milli və ideoloji dözümsüzlük ittihamını milli səviyyədə zorakılığa çevirən inqilabi hərəkat tərəfindən təhrik edilmişdi.

Yuqoslav partizanlar mümkün olduğu qədər onlara müxalif olan şəxsləri, yəni gələcəkdə italyan ərazilərinin ilhaqına potensial qarşı çıxa biləcək şəxsləri ortadan qaldırmaq istəyirdilər. Bu insanlar siyahısına etnik italyanlardan başqa, anti-kommunist slavyanlar da daxil idi. Yuqoslav partizanlar həmçinin yerli anti-faşist muxtariyyətçiləri - buraya italyan anti-faşist partizan təşkilatının rəhbərliyi və Fiume Muxtariyyətçi Partiyaslnın liderləri də daxildir - də heç bir mühakimə olmadan qətlə yetirmişdilər. Buraya Mario Blasiç və Nevio Skull kimi həm İtaliyadan, həm də Yuqoslaviyadan ayrı qalmağın tərəfdarı olan şəxslər də daxil idi. Fiume (Zadar) şəhərinə daxil olan partizanlar heç bir məhkəmə olmadan qısa müddət ərzində 650 nəfəri öldürmüşdülər.^[192][193]

Qətliamlara foibas^[d] adı verilmişdir. Daha geniş mənada alimlər bu ifadədən hadisələr zamanı bölgədən yoxa çıxan italyanların hamısı üçün istifadə edirlər. Daha geniş məna deyərkən italyanların bölgədən məcburi köçü zamanı həyatını itirənlər və ya mübahisəli bölgələrdən qaçmaq istəyərkən həyatını itirənlər nəzərdə tutulur. Hadisələr ölənlərin sayı mübahisəlidir və yüzlərlədən minlərlə qədər dəyişir.^[195] Bəzi mənbələrə görə ölələrin sayı 11 min nəfər ikən,^[185][196] digərlərin də 20 min nəfərdir.^[184] İtalyan tarixçi Raoul Pupo hesab edir ki, ümumilikdə 1943-1945-ci illərdə ümumilikdə 3-4 min insan ölmüş, ilkin hədəf faşist rejimin tərəfdarları və ya rejimlə əməkdaşlıq edən individuallar olmuşdur.^[197] Bu qırğınlardan sonra İstriya-Dalmatiya köçü başlamışdır.^[198]

 

İqtisadi qeyri-sabitlik, etnik nifrət və Soyuq Müharibəyə görə beynəlxalq vəziyyət nəticəsində Dalmatiyadan, Yulian Marşından və İstriyadan 350 min insan köç etməyə məcbur oldu.^[199][200]

Sülh müqavilələrinin şərtlərinə görə, sürgün edilənlərə İtaliya dövləti tərəfindən əmlak itkisinə görə kompensasiya və digər təzminat verilməli idi, lakin sonda heç nə verilmədi. Yardım vədləri ilə İtaliya Respublikasına gələn qaçqınlar heç nə əldə edə bilmədilər, bir çoxu qaçqın düşərgələrində qalmağa məcbur oldu və xeylisi həbsxanaya düşdü. Həmçinin italyanlar gələn qaçqın italyanlara işlərini və evlərini əlindən alan şəxslər kimi baxırdılar.^[201] İtalyanların köçündən sonra o bölgədə yuqoslaviyalı insanlar məskunlaşdılar. 1954-cü ildə vəzifəsindən azad edilməsinə baxmayaraq, 1946-cı ildə Dilas yüksək rütbəli məmur idi. O, Yuqoslav Kommunist Partiyasının Mərkəzi Komitəsinin üzvü olmaqla birlikdə, təbliğat şöbəsinin də rəhbəri idi.^[202]

1946 və 1947-ci illərdə bölgəyə əks istiqamətdə də köç var idi. Beləki, internasional kommunisy həmrəyliyi əsasında bir sıra italyan kommunistlər Monfalkone və Trieste şəhərindən Yuqoslaviyaya köç etmiş, xüsusən Riyeka şəhərindəki tərsanələrdəki keçmiş italyanların işlərini görməyə başlamışdılar. Onlar Titonun Yuqoslaviyasını sosialist quruculuğunun mümkün olduğu yeganə yer kimi dəyərləndirirdilər. Lakin qısa müddət sonra onlar bu fikirdə yanıldıqlarının fərqinə vardılar. Onlar dönəklikdə ittiham edildilər və bir çox düşərgələrə yerləşdirildi.^[203]

1947-ci ilin 2 iyulunda italyan Poreç və Pulanın katolik yepiskopu Raffaele Radossi sloven Mihovil Toroş ilə əvəzləndi.^[204] 1946-cı ilin sentyabrında yepiskop Radossi Žbandajda olarkən yerli fəallar onu partizanlar təhvil aldılar.^[205]

Yepiskop Radossi nəticədə yepiskopluğu Poreçdən Pulaya köçürdü, çünki bu zaman orada Birləşmiş Krallıqla ABŞ idarəetməsi mövcud idi. O, son dini çıxışını 1946-cı ilin oktyabrında etdi və bu çıxışı zamanı bir qrup quldurun hücumundan güclə canını xilas edə bildi.^[205] Riyeka yepiskopu Ugo Kamazzo da 3 avqust 1947-ci ildə öz vəzifəsini tərk edib İtaliyaya geri döndü.^[206]

Köçün mərhələləri redaktə

Köç 1943-cü ildən 1960-cı ilə qədər davam etdi. Lakin əsas insan köçünün yaşandığı illər bunlar idi:

• 1943
• 1945
• 1947
• 1954

İlk mərhələ italyan ordusunun təslim olmasından sonra başlayan anti-faşist çıxışlarla reallaşdı. Bu proses alman ordusunun partizanlar qarşısında geri çəkilməsi ilə də davam etdi. Etnik italyanların kütləvi köçünə məruz qalmış ilk şəhər Zadar oldu. 1943-cü ilin noyabrından etibarən şəhər müttəfiqlər tərəfindən güclü bombardmana məruz qalmış və xeyli sayda mülki insan həyatını itirmişdi. Nəticədə bir çox insan şəhəri tərk etdi.^[207]

1944-cü ilin oktyabr ayının sonlarından alman ordusu və italyan mülki administrasiyasının bir çox üzvü şəhəri tərk etdi. 31 oktyabr 1944-cü ildə partizanlar şəhəri ələ keçirdilər. Müharibə başlayan zaman 24 min əhalisi olan Zadarda 1944-cü ilin sonunda cəmi 6 min insan yaşamaqda idi.^[208] Rəsmi olaraq şəhər 15 sentyabr 1947-ci ilə qədər italyan hakimiyyəti altında qaldı, lakin Paris müqavilələrinin imzalanmasından sonra şəhərdən italyan köçü həlledici səviyyəyə çatdı.^{[209][210][211]}

Köçün ikinci dalğası müharibəsinin sonlarından və bitməsindən sonra kütləvi qətliamlar nəticəsində başladı. Həmçinin yeni formalaşdırılmış Yuqoslaviya hakimiyyətinin dətəzyiqləri bu prosesdə həlledici rol oynamışdır.^[212][213]

2-3 may 1945-ci ildə Riyeka yuqoslaviyalı döyüşçülər tərəfindən ələ keçirildi. 500-dən çox faşistlərlə əməkdaşlıq edən şəxs, italyan hərbi nümayəndələri və mülki qulluqçuları qətlə yetirildi. Həmçinin yerli Muxtariyyət Partiyasının rəhbərləri - Mario Blasiç və Nevio Skull da öldürüldü. 1946-cı ilinin yanvarına qədər 20 mindən çox italyan bölgəni tərk etdi.^[214]

 

Köçlərin üçüncü dalğası Paris sülh müqaviləsindən sonra başladı. Bu müqaviləyə görə, İstriya Yuqoslaviyaya birləşdirildi, şimal-qərbdə kiçik bölgə olan Trieste isə Azad Trieste Bölgəsi elan edildi. Sahil məntəqəsi olan Pulada da əksəryyəti təşkil edən italyanların kütləvi köçü yaşandı. 1946 dekabr - 1947 sentyabr arasında Pulanın demək olar ki, bütün sakinləri şəhəri tərk etdilər və italyan vətəndaşlığına keçdilər. 31 minlik şəhər əhalisinin 28 mini şəhəri tərk etdi. Sakinlərin təxliyyəsi İtaliyanın mülki və müttəfiq hərbi orqanları tərəfindən 1947-ci ilin sentyabrına planlaşdırılan şəhərin İşğal olunmuş Ərazilər üzrə Müttəfiq Hərbi Hökumətinin nəzarətindən Yuqoslaviya hakimiyyətinə keçməsi ərəfəsində 1947-ci ilin martında təşkil edilmişdir.^[215][216]

 

Dördüncü mərhələ Londonda Uzlaşma Memorandumunun imzalanmasından sonra reallaşdı. Bu razılaşmaya görə, A bölgəsində (Trieste ilə birlikdə) mülki idarəetmə İtaliyaya, B bölgəsində isə Yuqoslaviyaya verildi. Nəhayət, 1975-ci ildə Osimo müqaviləsi ilə keçmiş Trieste Azad Bölgəsi rəsmi olaraq bu iki respublika arasında iki yerə bölündü.^[217]

 

 

İstriya Roma imperiyası dövründən etibarən İtaliyanın şərq bölgələrindən biri hesab edilirdi. Bura romalılaşdırılmış, Roma imperiyasının çöküşündən sonra isə Venesiya Respublikası (orta əsrlərdə) ilə əlaqəli şəkildə formalaşmışdır. İstriyanın şimal-şərq bölgəsi Frank imperatoru Karlın hakimiyyəti dövründə slavyanlar tərəfindən məskunlaşdırılmışdır. Bölgənin türklər tərəfindən ələ keçirilməsindən sonra slavyanların sayı daha da artmışdır. Onların çoxu buraya qaçqın kimi gəlmişdi.^[218] 1947-ci ildə İtaliya və Müttəfiqlər arasında imzalanmış Paris sülh müqaviləsi ilə Yulian Marchın çox hissəsi, Dalmatiyanın Zara şəhəri Yuqoslaviya tərəfinə verildi. Bu İstriya-Dalmatiya köçünə səbəb oldu ki, təxminən 230-350 min etnik italtyan bu bölgələri tərk edərək İtaliyaya köç etdilər. Digərləri olan etnik slovenlər, xorvatlar, istro-rumınlar italyan vətəndaşlıqlarını davam etdirdilər.^[219]

Müharibədən sonra faşistlərin məğlub olması və Savoyya sülaləsinin hakimiyyətdən yola salınması ilə italyan irredentizmi də çox zəiflədi. Paris və Osimo (1975) müqavilələrindən sonra bütün ərazi tələbləri İtaliya Respublikası tərəfindən geri çəkildi.^[209][220] Hal-hazırda İtaliya, Fransa, Malta, Yunanıstan, Xorvatiya və Sloveniya Avropa İttifaqının üzvüdürlər, Çernoqoriya və Albaniya isə ittifaqa üzv olmaq üçün namizəddirlər.^[221]

Tez-tez italyan siyasətçi, deputat olan Cianfranko Fininin 2004-cü ildə Slobodna Dalmacija qəzetinə verdiyi müsahibə gündəmə gətirilir. İkinci Dünya müharibəsindən sonra Yuqoslaviyanın italyanlar tərəfindən tərk edilməsinin 51-ci ildönümü üçün keçirilən tədbirə qatılan Finini bunları demişdi:^[222]

Fiumedən olan bir italyan oğlundan öyrənmişəm ki, o bölgələr keçmişdə də, indi də italyan torpağıdır, ona görə yox ki, hansısa xüsusi tarixi anda bizim ordumuz oraya italyanları yerləşdirmişdir. Bu ölkə [əvəvl] venesiyalı idi və sonra da roman idi.

Bu müsahibədən sonra Fininin sözlərinə hər hansısa təkzib verilməmiş, əksinə. o zaman Silvio Berluskoni hökumətində parlament məsələləri üzrə nazir olan Karlo Ciovanardi bu məsələyə Fininin "doğru danışdığını" bildirərək cavab vermişdir.^[223]

Xorvat qəzeti olan Večernji list bildirir ki, növbəti il, yəni eyni cəmiyyətin 52-ci il toplantısında Karlo Ciavanardi "İtaliya və Dalmatiya - bu gün və sabah" mövzusunda çıxışı zamanı İtaliyanın gələcəkdə Dalmatiyanın italyanlılığını yenidən bərpa etmək üçün mədəni, iqtisadi və turistik "işğala" başlamalı olduğunu bildirmişdir.^[224] Daha sonra Ciovanardi elan etdi ki, o, səhv başa düşülmüşdür.^[225] Həmçinin o, Xorvatiyanın XİN idarəsinə rəsmi məktub göndərərək millətçiliyi və etnik münaqişələri qınadığını bildirdi.^[226]

Həmçinin bildirilir ki, italyan mühafizəkar partiyası olan Alleanza Nazionale neo-faşist italyan partiyası olan İtalyan Social Hərəkat partiyasından törəmişdir. 1994-cü ildə İSH-ın, daha sonra da AN-ın üzvü olan Mirko Tremaqlia Riyeka, İstriya və Dalmatiyadan bəhs edərkən oraların "tarixən İtaliya" olduğunu bildirmiş, həmçinin həmin bölgələri "işğal edilmiş" ərazilər adlandırmışdır. Onun fikrinə görə, İtaliya Yuqoslaviya ilə imzalanmış 1975-ci il Osimo müqaviləsini tərk etməli, Xorvatiya və Sloveniyanın italyan azlıqların hüquqlarına hörmət edilənə qədər Avropa İttifaqına girişlərini blok etməlidir.^[227]

2001-ci ildə italyan prezidenti Karlo Azeqlio Kiampi II Dünya müharibəsi zamanı haba bombardmanlarına dözdüyünə görə Zara şəhərinin sonuncu italyan rəhbərinə qızıl medal vermişdir. Həmin şəxs özünün Qonfalonu^[e] və "Mühacir Azad Zara Bələdiyyəsi" adlı təşkilata da sahibdir.^[229]

12 dekabr 2007-ci ildə İtaliya poçt idarəsi marka istehsal etmiş, markanın üzərində hal-hazırda xorvat şəhəri olan Riyekanın da (italyanca Fiume) şəkli var idi. Markanın üzərinə "Fiume - bir vaxtlar İtaliyanın bir hissəsi olan şərq ərazisi" (italyanca:Fiume-terra orientale già italiana) sözləri də yazılmışdı.^[230][231] Bəzi xorvat qaynaqları bildirir ki, "già italiana" həmçinin "həmişə italyan" mənası da verə bilir, lakin italyan dilinin sintaksisinə görə bu nümunədə yalnız bu ifadə yalnız "əvvəllər italyan" mənasını verir. Bu poçt markasından 3.5 milyon ədəd istehsal edilsə də, italyan poçt idarəsi bu markaları Xorvatiya və Sloveniya ilə diplomatik böhrana səbəb ola biləcəyinə görə tədavülə buraxmadı.^[232] Buna baxmayaraq, markaların bəziləri sızdırılıb rəsmi istifadəyə verildi və geniş şəkildə tanındı.^[233]

İstinadlar redaktə

Ədəbiyyat redaktə

• Stephen Renouf. President's Notes (PDF). MINUTEMAN. 2016.
• Adda Bruemmer Bozeman. Regional Conflicts Around Geneva: An Inquiry Into the Origin, Nature, and Implications of the Neutralized Zone of Savoy and of the Customs-free Zones of Gex and Upper Savoy. Stanford University Press. 1949. 432.
• Jonathan Sperber. The European Revolutions, 1848–1851. New York: Cambridge University Press. 2005.
• Mauro Cerutti. Fra Roma e Berna. La Svizzera nel ventennio fascista. Milano: Edizioni Franco Angeli. 1986.
• Davide Dosi. ll cattolicesimo ticinese e i fascismi: la Chiesa e il partito conservatore ticinese nel periodo tra le due guerre mondiali. Lugano: Editore Saint-Paul. 1999. ISBN 2827108569.
• Aurelio Garobbio. Gabriele D'Annunzio e i «Giovani Ticinesi»: le vicende de «L'Adula». Trento: Editore Centro Studi Atesini. 1988.
• Ilse Schneiderfranken. Le industrie del Canton Ticino. Bellinzona, 1937. Le industrie del Canton Ticino. Bellinzona. 1937.
• Giuseppe Rocco. Com'era rossa la mia valle: una storia di antiresistenza in Valtellina. GRECO & GRECO Editori. 1992. ISBN 9788885387942.
• Giuseppe Brincat. Malta. Una storia linguistica. Recco: Ed. Le Mani. 2004.
• Legislative Assembly Debates, Sitting No 8, 17 March 1949. 1949.
• Carmel Cassar. A Concise History of Malta. Msida: Mireva Publications. 2000. ISBN 978-18705-7-952-0.
• Joseph M. Brincat. The Language Question and Education: a Political Controversy on a Linguistic Topic. Malta: Yesterday's Schools: Readings in Maltese Educational History - Xirocco Publishing. 2017. ISBN 978-99957-1-178-8.
• Frank L. Scicluna. Sette Giugno (PDF). Consulate of Malta in South Australia Newsletter. 2014.
• J. Woolf Stuart. Il risorgimento italiano. Turin: Einaudi. 1981.
• Giuseppe André. Nizza negli ultimi quattro anni. Nice: Editore Gilletta. 1875.
• Giuseppe André. Nizza, negli ultimi quattro anni. Nizza: Editore Gilletta. 1875.
• Ermanno Amicucci. Nizza e l’Italia. Milano: Ed. Mondadori. 1939.
• Pierre Bec. La Langue Occitane. Paris: Presses Universitaires de France. 1963.
• Paul Gubbins və Mine Holt. Beyond Boundaries: Language and Identity in Contemporary Europe. 2002.
• Didier Large. La situation linguistique dans le comté de Nice avant le rattachement à la France. Recherches régionales Côte d'Azur et contrées limitrophes. 1996.
• Charles Kendall Adams. Universal Suffrage under Napoleon III. The North American Review. 1873.
• Alain Ruggiero. Nouvelle histoire de Nice. Toulouse: Privat. 2006. ISBN 978-2-7089-8335-.
• Carlo Dotto De' Dauli. Nizza, o Il confine d'Italia ad Occidente. Tipografia dell'industria. 1873.
• Fulvio Peirone. Per Torino da Nizza e Savoia. Le opzioni del 1860 per la cittadinanza torinese, da un fondo dell'archivio storico della città di Torino. Turin. 2011.
• Henri Courrière. Les troubles de février 1871 à Nice. Cahiers de la Méditerranée. 2007.
• Davide Rodogno. Il nuovo ordine mediterraneo - Le politiche di occupazione dell'Italia fascista in Europa (1940 - 1943). 2005.
• Mordecai Paldiel. Saving the Jews: Amazing Stories of Men and Women who Defied the "final Solution". Schreiber. 2000. ISBN 978-1-887563-55-0.
• Attilio Zuccagni-Orlandini . Raccolta di dialetti italiani con illustrazioni etnologiche 1864. Raccolta di dialetti italiani con illustrazioni etnologiche. 1864.
• Ermanno Amicucci. Nizza e l’Italia. Arnoldo Mondadori Editore. 1939.
• Forner Werner. À propos du ligurien intémélien - La côte, l'arrière-pays, Travaux du Cercle linguistique de Nice. 1986.
• Christine Bovari. Ratapignata, un périodique populaire en dialecte nissart. Serre Editor. 2002. ISBN 978-2-86410-361-5.
• Howard McGaw Smyth. The Armistice of Cassibile. Military Affairs. 1948.
• Sarah Wambaugh. A Monograph on Plebiscites: With a Collection of Official Documants. Oxford University Press. 1920.
• Giulio Vignoli. Gli Italiani Dimenticati. Roma: Ed. Giuffè. 2000.
• Robert O. Paxton. Vichy France, Old Guard, New Order. 1972.
• Honoré Coquet. Les Alpes, enjeu des puissances européennes : L'union européenne à l'école des Alpes ?. L'Harmattan. 2003. ISBN 978-2-29633-505-9.
• Gerhard Schreiber; Bernd Stegemann; Detlef Vogel. Der Mittelmeerraum und Südosteuropa 1940–1941: Von der "non belligeranza" Italiens bis zum Kriegseintritt der Vereinigten Staaten. London: Oxford University Press. 1990. ISBN 978-0-19-822884-4.
• Charles Herbermann. Piedmont. New York: Catholic Encyclopedia - Robert Appleton Company. 1913.
• F. Engels. Savoyen, Nizza und die Rhein. Berlin. 1860.
• Laurence Lafore. The Long Fuse. Harper Collins. 1971.
• Hugh Chisholm. Irredentists. Encyclopædia Britannica - Cambridge University Press. 1911.
• N. Tommaseo. Lettere di Pasquale de Paoli. XI. Generic. 1846.
• Bob Ruppert. PAOLI: HERO OF THE SONS OF LIBERTY. Journal of American Revolution. 2016.
• Chantal Saint-Blancat. La Corsica. Identità Etnico-Linguistica e Sviluppo. Cedam. 1993. 89.
• Giuseppe Mastroserio. Petru Giovacchini – Un Patriota esule in Patria. Proto. 2004. 336. ISBN 8888823077.
• H. Romain Rainero. Mussolini e Pétain. Storia dei rapporti tra l’Italia e la Francia di Vichy (10 giugno 1940-8 settembre 1943). Stato Maggiore dell'Esercito. 1990.
• Jozo Tomasevich. War and Revolution in Yugoslavia 1941-1945: Occupation and Collaboration. Stanford University Press. 2001. ISBN 0-8047-3615-4.
• Pertti Ahonen, Gustavo Corni, Jerzy Kochanowski, Tamás Stark, Rainer Schulze, Barbara Stelzl-Marx. Peoples on the Move: Forced Population Movements in Europe in the Second World War and Its Aftermath. Berg Publishers. 2008.
• Matteo Bartoli. Le parlate italiane della Venezia Giulia e della Dalmazia. Tipografia italo-orientale. Grottaferrata. 1919.
• Giovanni Eleuterio Lovrovici. Zara dai bombardamenti all'esodo (1943–1947). Roma: Tipografia Santa Lucia. 1974.
• Duško Večerina. Talijanski Iredentizam. Zagreb: 2001. ISBN 953-98456-0-2.
• Angelo Vivante. Irredentismo adriatico. Venezia, 1984. . Venezia: Irredentismo adriatico. 1984.
• Alvise Zorzi. La Repubblica del Leone. Storia di Venezia, Milano, Bompiani. 2001. ISBN 978-88-452-9136-4.
• Jürgen Baurmann, Hartmut Gunther and Ulrich Knoop. Homo scribens : Perspektiven der Schriftlichkeitsforschung. 1993. ISBN 3484311347.
• Christopher Seton-Watson. Italy from Liberalism to Fascism, 1870–1925. Methuen. 1967. ISBN 9780416189407.
• Maura Hametz. In the Name of Italy: Nation, Family, and Patriotism in a Fascist Court: Nation, Family, and Patriotism in a Fascist Court. Fordham University Press. 2012.
• Mikulas Teich və Roy Porter. The National Question in Europe in Historical Context. 1993. ISBN 9780521367134.
• Piero Ammirato. La Lega: The Making of a Successful Cooperative Network. 1996.
• Š. Peričić. O broju Talijana/talijanaša u Dalmaciji XIX. stoljeća, in Radovi Zavoda za povijesne znanosti HAZU u Zadru. 2003.
• Giuseppe Praga və Franco Luxardo. History of Dalmatia. Giardini, 1993. History of Dalmatia. Giardini. 1993.
• Paul O'Brien. Mussolini in the First World War: the Journalist, the Soldier, the Fascist. Oxford, England, UK: Oxford University Press. 2005.
• A. Rossi. The Rise of Italian Fascism: 1918-1922. New York, New York, USA: Routledge, 2010. The Rise of Italian Fascism: 1918-1922. New York, USA: Routledge. 2010.
• Guerrino Perselli. I censimenti della popolazione dell'Istria, con Fiume e Trieste e di alcune città della Dalmazia tra il 1850 e il 1936, Centro di Ricerche Storiche - Rovigno, Unione Italiana - Fiume. Trieste-Rovigno: Università Popolare di Trieste. 1993.
• Arrigo Petacco. The exodus. The story of the Italian population of Istria, Dalmatia, and Venezia Giulia, Mondadori. University of Toronto Press. 2005.
• Carlo Pignatti Morano. La vita di Nazario Sauro e il martirio dell'eroe Copertina flessibile. Treves. 1922.
• Bernardo Benussi. L' Istria nei suoi due millenni di storia. Triest. 1924. 650.
• William Livingston. The Independent. American periodicals. 1915. 460.
• Paolo Radivo. Italian Irredentism in Istria. 1997.
• Luciano Monzali. Italiani di Dalmazia. Dal Risorgimento alla Grande Guerra. Firenze. 2004.
• Dario Alberi. Istria - Storia, arte, cultura Lint Editoriale. Trieste. ISBN 88-8190-158-7.
• Piergiovanni Genovesi. Il Manuale di Storia in Italia. Milan: Ffranco Angeli. 2009. ISBN 9788856818680.
• G. Sabbatucci. La vittoria mutilata, in AA.VV., Miti e storia dell'Italia unita. Bologna: Il Mulino. 1999.
• Michael A. Ledeen. D'Annunzio: The First Duce. New Brunswick, NJ: Transaction Publishers. 2002.
• League of Nations Treaty Series. 24. 1924. 32–89.
• Alberto Becherelli. Italia e stato indipendente croato, 1941-1943. Edizioni Nuova Cultura. 2012. ISBN 978-88-6134-780-9.
• C.J. Lowe. Italian Foreign Policy 1870-1940. Routledge. 2002.
• Mack Smith. Modern Italy. he University of Michigan Press. 1997.* Larry Wolff. Venice And the Slavs: The Discovery of Dalmatia in the Age of Enlightenment. Stanford, California, USA: Stanford University Press. 2002.
• Aristotle A. Kallis. Fascist Ideology: Expansionism in Italy and Germany 1922–1945. London, England: Routledge. 2000.
• MacGregor Knox. Mussolini Unleashed, 1939–1941: Politics and Strategy in Fascist Italy's Last War. Cambridge, England, UK: Cambridge University Press. 1986.
• John Gooch. Mussolini and his Generals: The Armed Forces and Fascist Foreign Policy, 1922–1940. Cambridge, England, UK: Cambridge University Press. 2007.
• Florian Cullhaj. Democratization from within: Political Culture and the Consolidation of Democracy in Post-Communist Albania. 2016. ISBN 9788868128258.
• Ronald Haly Linden. Norms and nannies: the impact of international organizations on the central and east European states. 978-0-7425-1603-8. 2002.
• John P. Grant; J. Craig Barker, eds. (2006). International Criminal Law Deskbook. Routledge: Cavendish Publishing. p. 130. ISBN 9781859419793. International Criminal Law Deskbook. Routledge. 2006. ISBN 9781859419793.
• Rosine Cleyet-Michaud. 1388, La Dédition de Nice à la Savoie. 1990. ISBN 9782859441999.
• T. G. Jackson. Istria. Encyclopædia Britannica. 1911.
• Giorgio Rustia. Contro Operazione Foibe (PDF). 2014.
• Rudolph Rummel. Statistics of Democide: Genocide and Mass Murder Since 1900. Lit Verlag. 1999.
• Matjaž Klemenčič. The Effects of the Dissolution of Yugoslavia on Minority Rights: the Italian Minority in Post-Yugoslav Slovenia and Croatia (PDF). University of Maribor. 2008.
• Christopher Seton-Watson. Italy from Liberalism to Fascism, 1870–1925. Methuen. 1967. ISBN 9780416189407.
• Ota Konrád; Boris Barth; Jaromír Mrňka. Collective Identities and Post-War Violence in Europe, 1944–48. Springer International Publishing. 2021. ISBN 9783030783860.
• Guido Rumici. Infoibati (1943-1945). Ugo Mursia Editore. 2002. ISBN 9788842529996.
• Raoul Pupo. Il tempo e la storia: Le Foibe. Rai tv. 2017.
• Donald Bloxham; Anthony Dirk Moses. Genocide and ethnic cleansing. Cambridge University Press. In Bloxham, Donald; Gerwarth, Robert (eds.). Political Violence in Twentieth-Century Europe. 2011. ISBN 9781107005037.
• Georg G. Iggers. The Many Faces of Clio: cross-cultural Approaches to Historiography. Berghahn Books. Franz L. Fillafer; Georg G. Iggers; Q. Edward Wang (eds.). 2007. ISBN 9781845452704.
• Pamela Ballinger. History in Exile: Memory and Identity at the Borders of the Balkans. 2002. ISBN 9780691086972.
• Pamela Ballinger. Genocide: Truth, Memory, and Representation. 2009. ISBN 978-0822392361.
• Jutta Weldes. Cultures of Insecurity: States, Communities, and the Production of Danger. 1999. ISBN 9780816633081.
• Christian Jennings. Flashpoint Trieste: The First Battle of the Cold War. 2017. ISBN 9781472821713.
• Ilija Jakovljević. Biskup Nežić i osnivanje metropolije. Riječki teološki časopis. 2009.
• Stipan Trogrlić. Progoni i stradanja Katoličke crkve na području današnje porečke i pulske biskupije 1945–1947. Riječki teološki časopis. 2014.
• Marko Medved. Župe riječke biskupije tijekom talijanske uprave. Riječki teološki časopis. 2009.
• John P. Grant və J. Craig Barker. International Criminal Law Deskbook. Routledge: Cavendish Publishing. 2006. ISBN 9781859419793.
• G. Rando and Gerry Turcotte. Literary and Social Diasporas: An Italian Australian Perspective. 2007. ISBN 9789052013831.
• Joseph B. Schechtman. The refugees in the world: displacement and integration. New York: Barnes. 1964.
• Anna C. Bramwell. Refugees in the Age of Total War. University of Oxford. 1988. ISBN 9780044451945.
• Luciano Monzali. A Difficult and Silent Return: Italian Exiles from Dalmatia and Yugoslav Zadar/Zara after the Second World War (PDF). Balcanica. 2016.