Əsas məqalələr: Şimali Amerikanın geoloji tarixi, ABŞ-də aborigenlərin tarixi, və Kolumbaqədərki sivilizasiya

 

Amerikan aborigenlərinin Amerika qitəsinə və hazırkı ABŞ ərazisinə ilk gəlişi və məskunlaşması dəqiq bilinmir. Başlıca nəzəriyyəyə görə, Avrasiyadan gələn insanlar Son buzlaq dövründə Sibirlə hazırkı Alyaska arasındakı quru körpü olan Beringiyadan keçərək cənuba tərəf Amerikaya yayılmışdır. Bu köç 30.000 il əvvəl başlamış^[1] və 10.000 il əvvələ qədər, hansı ki, quru körpünün buzların əriməsi ilə dəniz səviyyəsinin yüksəlməsi nəticəsində su altında qaldığı vaxta qədər davam etmiş ola bilər.^[2] Paleohindilər adlandırılan bu aborigenlər qısa müddətdə mədəni cəhətdən müxtəlif yüzlərlə yaşayış məntəqəsi və ölkə qurmuşdur.

Kolumbaqədərki sivilizasiya Üst Paleolit dövründəki ilkin məskunlaşmadan başlayaraq erkən müasir dövrdə Avropa müstəmləkəçiliyinə qədər davam edən, Amerika qitəsində Avropa təsirlərinin görünməsindən əvvəlki Amerika tarixinin bütün dövrlərini özündə birləşdirir. Termin texniki olaraq Xristofor Kolumbun 1492-ci ildə səyahətindən əvvəlki dövrə aid edilsə də, praktikada bu termin əsasən Kolumbun ilk gəlişindən onilliklər və ya əsrlər sonra baş vermiş olsa belə, avropalılar tərəfindən fəth edilənə və ya əhəmiyyətli dərəcədə təsirlənənə qədər Amerikanın yerli mədəniyyətlərinin tarixini əhatə edir.^[3]

Paleohindilər redaktə

  Əsas məqalə: Kolumbaqədərki sivilizasiya

 

E.ə. 10.000-ci ildə insanlar Şimali Amerikada nisbətən daha yaxşı məskunlaşmışdılar. İlk başlarda paleohindilər mamont kimi Buzlaq dövrünün meqafaunalarını ovladılar, lakin onların nəsli tükənməyə başladıqda insanlar qida mənbəyi kimi bizonlardan istifadə etdilər. Getdikcə meyvələr və toxumlar üçün qida axtarmaq ovçuluğun alternativinə çevrildi. Orta Meksikadakı paleohindilər e.ə. 8.000-ci il civarında qarğıdalı, lobya və balqabaq becərməyə başlayaraq Amerikada təsərrüfatla məşğul olan ilk insanlar oldular. Bunun haqqındakı məlumat nəhayət şimala tərəf yayılmağa başladı. E.ə. 3.000-ci ildə Arizona və Nyu-Meksiko vadilərində insanlar qarğıdalı becərməyə başlamış, ardınca ibtidai suvarma sistemləri və Hohokamın ilk kəndləri yaradılmışdır.^[4][5]

Müasir ABŞ ərazisindəki ən qədim mədəniyyətlərdən biri Klovis mədəniyyətidir. Bu mədəniyyət ilk növbədə Klovis ucu adlanan yivli nizə uclarının istifadəsi ilə tanınır. E.ə. 9.100—8.850-ci illərdə Şimali Amerikanın çox hissəsinə yayılmış bu mədəniyyət Cənubi Amerikada da görülmüşdür. Bu mədəniyyətə aid əsərlər ilk dəfə 1932-ci ildə Nyu-Meksiko ştatının Klovis şəhərinin yaxınlarında tapılmışdır. Folsom mədəniyyəti də oxşardır, lakin o, Folsom ucunun istifadəsi ilə tanınır.

Linqivistiklər, antropoloqlar və arxeoloqların müəyyən etdiyi növbəti köç e.ə. 8.000-ci il civarında baş vermişdir Bu köç e.ə. 5.000-ci ildə Şimal-qərbi Sakit okeana çatmış na-dene dillərində danışan xalqları əhatə edir.^[6] Buradan Sakit okean sahili boyunca və daxili ərazilərlə köç etmiş, eləcə də kəndlərində sadəcə mövsumi olaraq yayda ovçuluq və balıqçılıq, qışda isə qida toplamaq üçün istifadə edilən çox ailəli böyük məntəqələr inşa etmişdirlər.^[7] E.ə. 5.000—e. 600-cü illərində yaşamış digər bir qrup olan Oşara mədəniyyətinin insanları arxaik cənub-qərbinin bir hissəsi idi.

Kurqan inşaatçıları və anasazilər redaktə

  Əsas məqalələr: Kurqan inşaatçıları və Anasazilər

 

 

Adena mədəniyyəti e.ə. 600-cü il civarında böyük ölçülü kurqanlar tikməyə başladılar. Onlar bilinən ən qədim kurqan inşaatçılarıdır, lakin ABŞ-də bu mədəniyyətdən də qədim kurqanlar vardır. Votson-Breyk Luizianada yerləşən e.ə. 3.500-cü ilə aid 11 kurqandan ibarət kompleksdir. Poverti-Point mədəniyyətinin inşa etdiyi Poverti-Point e.ə. 1.700-cü ilə aid kurqan kompleksidir. Bu kurqanlar çox güman ki, dini məqsədlə tikilmişdi.

Adenalılar geniş ərazidə alət və mal ticarəti ilə məşğul olan güclü xalq olan Houpvell mədəniyyətinə daxil oldular. Onlar Adenanın kurqan inşa etmək adətini davam etdirdilər. Cənubi Ohayodakı keçmiş ərazilərinin nüvəsində hələ də mövcud olan bir neçə min kurqanın qalıqları mövcuddur. Houpvell "Houpvell mübadilə sistemi" adlanan və ən böyük dərəcədə indiki Cənub-Şərqdən Ontario gölünün Kanada tərəfinə qədər uzanan ticarət sisteminin əsasını qoymuşdur.^[8] Bizim eranın 500-cü ilində houpvellilər də daha böyük Missisipi mədəniyyətinə daxil olmuş və yoxa çıxmışdırlar.

Missisipilər geniş qəbilə qrupu idi. Ən mühüm şəhəri indiki Missuri ştatının Sent-Luis şəhərinin yaxınlığında yerləşən Kaxokiya idi. Bu şəhər XII əsrdə kuliminasiya nöqtəsinə çatanda əhalisinin sayı təxminən 20.000 nəfər idi, belə ki, bu say o vaxtkı Londonun əhalisindən daha çox idi. Bütün şəhər 30 metr hündürlükdə olan Monks-Maund kurqanının ətrafında toplanmışdı. Kaxokiya həmin dövrün bir çox şəhər və kəndi kimi ovçuluq, qida toplama, ticarət və təsərrüfatla məşğul idi. Həmçinin mayyalılar kimi cənub xalqlarından təsirlənərək kölələr və insan qurban etmək ilə təbəqələşmə sistemi yaratmışdılar.^[4]

Cənub-Qərbdə anasazilər e.ə. 900-cü il civarında daşdan və kərpicdən pueblolar inşa etməyə başlamışdı.^[9] Mesa-Verdedə yerləşən Kliff Pelas nümunəsindən göründüyü kimi bu bina tipli tikililər əsasən qaya üz inşa edilmişdir. Bəziləri şəhər böyüklüyündə olmuşdur. Nyu-Meksikodakı Çako çayı boyunca uzanan Pueblo-Bonito vaxtıykən 800 otaqdan ibarət olmuşdur.^[4]

Şimal-qərb və şimal-şərq redaktə

  Əsas məqalələr: Şərq meşələrinin aborigenləri və Sakit okean şimal-qərbinin aborigenləri

 

Sakit okean şimal-qərbinin aborigenləri çox güman ki, Amerikanın ən zəngin yerliləri idi. Bu ərazidə bir çox müxtəlif mədəni qrup və siyasi qurumlar inkişaf etdi. Onların hamısı müəyyən inancları, adət-ənənələri və təcrübələri, məsələn, qızılbalığın mənbə və mənəvi simvol kimi mərkəzi rol oynamasını paylaşırdılar. Bu ərazidə hələ e.ə.1.000-ci ildə daimi kəndlər inkişaf etməyə başladı və bu icmalar potlaç adlandırılan hədiyyə ziyafəti ilə qeyd olunurdu. Bu məclislər adətən totem dirəyinin ucaldılması və ya yeni rəisin qeyd olunması kimi xüsusi hadisələri qeyd etmək üçün təşkil edilirdi.

Müasir Nyu-Yorkun yuxarı hissələrində yaşayan irokezlər XV əsrin ortalarında Oneyda, Moxok, Onondaqa, Kayuqa və Seneka qəbilələrindən ibarət konfederasiya qurdular. Bu sistem güclü, mərkəzi Avropa monarxiyalarından fərqlənən federasiya növü idi.^[10][11][12] Hər qəbilənin 50 sajem başçısından ibarət qrupda yerləri var idi. Onlarının mədəniyyətinin ABŞ hökumətinin inkişafında siyasi fikirə töhfə verdiyi irəli sürülmüşdür. İrokezlər güclü idi, belə ki, bir çox qonşu qəbilə ilə, daha sonra avropalılarla döyüşmüşdülər. Əraziləri genişləndikcə Oseyc, Kanza, Ponka və Omaha xalqları da daxil olmaqla daha kiçik qəbilələr daha da qərbə doğru getməyə məcbur oldu.^[12][13]

Yerli havaylılar redaktə

  Əsas məqalələr: Qədim Havay və Havay krallığı

Havayda ilk insanların məskunlaşmasının dəqiq tarixi mübahisəli mövzudur. Lakin ilk məskunlaşmanın böyük ehtimalla eramızın 940—1130-cu illərində baş tutduğu qəbul edilir.^[14] Eramızın 1200-cü ili civarında taytyan kəşfiyyatçıları ərazini kəşf edərək burada məskunlaşdılar və yeni kasta sistemi qurmağa başladılar. Bu, 600 il sonra ingilislərin gəlişinə qədər dünyanın qalan hissəsindən böyük ölçüdə ayrı qalacaq Havay sivilizasiyasının yüksəlişini qeyd etdi.^[15][16][17] İngilis kəşfiyyatçı Ceyms Kukun rəhbərliyindəki avropalılar 1778-ci ildə Havay adalarına gəldi. Bu hadisədən sonrakı beş il ərzində Avropa hərbi texnologiyası I Kameameaya ada qrupunun əksəriyyətini fəth etməyə və nəticədə Havay krallığının qurulması ilə ilk dəfə adaları birləşdirməsinə kömək etmişdir.^[18]

Puerto-Riko redaktə

  Əsas məqalələr: Puerto-Riko tarixi və Tayno

Puerto-Riko adası porto-ferro insanının qalıqlarına qədər gedib çatan ən azı 4.000 illik tarixə sahibdir. Ortoiroid mədəniyyətindən başlayaraq ardıcıl yerli miqrasiyalar yerli əhalini əvəzləmiş və ya onları öz tərkibinə qatmışdır. 1000-ci ildə Aravak xalqı Kiçik Antil adaları vasitəsilə Cənubi Amerikadan gəlmişdi, bu köçkünlər 1493-cü ildə ispanların qarşılaşdığı tayno olacaqdılar. Avropa ilə təmas qurulanda 30.000—60.000 arasında yerli əhaliyə Kasik adlı tək bir rəis başçılıq edirdi.^[19] Kolonizasiya sərt enkomyenda sistemi və Köhnə Dünya xəstəliklərinin səbəb olduğu epidemiyalar səbəbindən yerli xalqın məhv olması ilə nəticələndi. Puerto-Riko 1898-ci ildə ABŞ-yə ilhaqına qədər İspaniyanın bir hissəsi olaraq qaldı.^[19]

  Əsas məqalə: ABŞ-nin müstəmləkə tarixi

 

Skandinaviya kəşfiyyatı redaktə

  Əsas məqalə: Şimali Amerikanın skandinav kolonizasiyası

Avropada Amerika haqqında yazılmış ən qədim yazılı mənbə orta əsrlər tarixçisi Adam Bremenin 1075-ci ildə yazdığı və Vinland adlandırdığı tarixi əsərdə mövcuddur.^{[qeyd 1][20]} Həmçinin 1000-ci illərdə baş vermiş hadisələr haqqında XIII əsrə aid skandinav Vinland dastanlarında da Amerikadan bəhs edilir. Amerikada skandinav müstəmləkəsinə aid ən əsaslı arxeoloji sübut Kanadada, xüsusilə də L’Ans-o-Medouzda yerləşir və təqribən 1000-ci ilə aid edilir. Skandinav tədqiqatçılarının Yeni İngiltərədə və digər şərq sahillərində də quruya çıxıb-çıxmadığına dair əhəmiyyətli elmi mübahisələr vardır.^[21] 1925-ci ildə Prezident Kalvin Kulic Leyf Eriksson (təxminən 970—1020-ci illər) adlı skandinav tədqiqatçının Amerikanı kəşf etmiş ilk avropalı olduğunu elan etmişdir.^[22]

Erkən müstəmləkələr redaktə

  Əsas məqalə: Şimali Amerikanın kolonizasiyası

İspanlar Amerika qitəsini 1492-ci ildə kəşf etdi. Böyük Avropa dövlətlərinin dəstəklədiyi kəşfiyyat dövründən sonra ilk ingilis məntəqəsi 1607-ci ildə quruldu. Avropalılar Amerikaya at, mal-qara və donuz gətirdilər, qarşılığında isə Avropaya qarğıdalı, hind quşu, pomidor, kartof, tütün, lobya və balqabaq apardılar. Bir çox tədqiqatçı və erkən köçənlər Amerikada yeni xəstəliklərə məruz qaldıqdan sonra öldü. Lakin müstəmləkəçilərin daşıdığı yeni Avrasiya xəstəliklərinin, xüsusən də çiçək və qızılca xəstəliyinin təsiri yerli amerikalılar üçün daha pis idi, çünki onlara qarşı immunitetləri yox idi. Onlar epidemiyalardan əziyyət çəkirdilər və adətən geniş miqyaslı Avropa məskunlaşması başlamazdan əvvəl çoxu öldü. Cəmiyyətləri ölümlərin miqyasının böyüklüyünə görə dağıldı və məhv oldu.^[23][24]

İspan müstəmləkəçiliyi redaktə

  Əsas məqalə: Amerikanın ispan kolonizasiyası

 

Xristofor Kolumbun ekspedisiyaları (1492-ci ildə başlayan) indiki ABŞ əraziləri olan Puerto-Riko və ABŞ Vircin adalarının bir hissəsi də daxil olmaqla Karib hövzəsində mülklər qurmasından sonra ispan səyyahları skandinavlardan sonra indiki ABŞ ərazisinə çatmış ilk avropalılar idi. Xuan Ponse de Leon 1513-cü ildə Floridaya gəlib çatdı.^[25] İspan ekspedisiyaları qısa müddət ərzində Appalaç dağları, Missisipi çayı, Böyük Kanyon^[26] və Böyük Düzənliklərə çatdı.^[27]

1539-cu ildə Hernando de Soto Cənub-Şərqi geniş şəkildə kəşf etdi.^[27] Bundan bir il sonra Fransisko Koronado qızıl axtarışı üçün Arizonadan Kanzasın mərkəzinə qədər kəşf etdi.^[27] Koronadonun qrupundan qaçan atlar Böyük Düzənliklərə yayıldı və düzənlik hindliləri bir neçə nəsil ərzində at sürməyi mənimsədilər.^[4] Kiçik ispan məntəqələri sonda San-Antonio, Albukerke, Tuson, Los-Anceles və San-Fransisko kimi böyük şəhərlərə çevrildi.^[28]

Holland müstəmləkəçiliyi redaktə

  Əsas məqalə: Amerikanın holland kolonizasiyası

 

Niderland Ost-Hind Şirkəti 1609-cu ildə səyyah Henri Hudzonu Asiyaya gedən Şimal-Qərb keçidi axtarmaq üçün göndərdi. Şirkət Şimali Amerikada xəz ticarətindən faydalanmaq üçün 1621-ci ildə Yeni Niderlandı yaratmışdır. Hollandların yanlış idarəetməsi və amerikan yerlilərinin münaqişələri səbəbindən başlanğıcda inkişaf zəif idi. Hollandlar Manhetten adasını amerikan yerlilərindən 24 ABŞ dolları qarşılığında aldıqdan sonra bu ərazini Yeni Amsterdam adlandırdılar. Yeni Amsterdam Yeni Niderlandın paytaxtı oldu. Şəhər sürətlə genişləndi, eləcə də 1600-cü illərin ortalarında mühüm ticarət mərkəzi və limana çevrildi. Hollandların kalvinist olmasına və Amerikada kalvinist kilsəsi qurmağına baxmayaraq, onlar digər dinlərə və mədəniyyətlərə qarşı tolerant idilər. Həmçinin şimaldakı irokezlərlə ticarət aparırdılar.^[29]

Koloniya ingilislərin Yeni İngiltərədən genişlənməsinə maneə rolunu oynadı və nəticədə bir sıra müharibələr aparıldı. Müstəmləkə 1664-cü ildə Nyu-York olaraq Britaniya tərəfindən ələ keçirildi və paytaxtı Nyu-York adlandırıldı. Yeni Niderland Amerikanın mədəni və siyasi həyatında dini tolerantlıq, eləcə də şəhər yerlərində ağıllı ticarət və kənd yerlərində kənd ənənəçiliyi ilə bağlı qalıcı bir miras qoydu (Rip van Vinkl hekayəsi ilə xarakterizə olunur). Niderland əsilli ABŞ-nin tanınmış şəxsləri arasında Martin Van Buren, Teodor Ruzvelt, Franklin Delano Ruzvelt və Eleanora Ruzvelt yer alır.^[29]

İsveç müstəmləkəçiliyi redaktə

  Əsas məqalə: Yeni İsveç

 

İsveç imperiyasının ilk illərində isveç, holland və alman səhmdarları Şimali Amerikada xəz və tütün ticarəti aparmaq üçün Yeni İsveç Şirkətini qurdular. Şirkətin ilk ekspedisiyasına 1626—1631-ci illərdə Yeni Niderlandın qubernatoru olmuş, lakin Niderland hökuməti ilə mübahisə etdikdən sonra ayrılmış Peter Minyöyt rəhbərlik etdi. Bu ekspedisiya 1638-ci ilin martında Delaver körfəzinə endi. Məskunlar indiki Delaver ştatının Vilminqton şəhərinin yerləşdiyi ərazidə Fort-Kristina qülləsini tikdilər. Həmçinin Delaver çayının hər iki tərəfindəki mülkiyyət üçün yerli qruplarla razılaşmalar qurdular.^[30][31]

Növbəti on il ərzində əlavə 12 ekspedisiya İsveç imperiyasından (hazırkı Finlandiya, Estoniya və Latviyanın bəzi hissələri, eləcə də Norveç, Rusiya, Polşa və Almaniyanı da əhatə edən) məskunları Yeni İsveçə gətirdi. Koloniya indiki Merilend, Pensilvaniya və Nyu-Cersiyə qədər çatan bir çox fermadan əlavə 19 daimi yaşayış məntəqəsi qurdu. Bu müstəmləkə İkinci Şimal müharibəsində qonşu Yeni Niderlanddan gələn holland işğalından sonra 1655-ci ildə Yeni Niderlandın tərkibinə qatıldı.^[30][31]

Fransız müstəmləkəçiliyi redaktə

 

Covanni da Verraççano 1524-cü ildə Şimali Karolinaya gələrək Nyu-York limanından Narraqansett körfəzinə üzən ilk avropalı oldu. 1540-cı illərdə fransız hugenotları Florida ştatının indiki Ceksonvill şəhərinin yaxınlığındakı Fort-Karolinada məskunlaşdılar. 1565-ci ildə Pedro Menendesin rəhəbrliyindəki ispan qüvvələri bu məntəqəni dağıdıb ABŞ-a çevriləcək ilk ispan qəsəbəsini — Sent-Oqastini qurdu.

Fransızların çoxu Kvebek və Akadiyada (müasir Kanada) yaşayırdı, lakin Böyük göllər və Ortaqərb boyunca amerikan yerliləri ilə əhatəli ticarət əlaqələri qururdular. Missisipi və İllinoys çayları boyunca kiçik kəndlərdə yaşayan fransız müstəmləkəçiləri Körfəz sahillərindəki yaşayış məntəqələri üçün taxıl mənbəyi kimi xidmət edən əkinçi icmalarında yaşayırdılar. Fransızlar Nyu-Orlean, Mobil və Biloksi şəhərlərində məskunlaşdılar, eləcə də Luizianada plantasiyalar qurdular.

İngilis müstəmləkəçiliyi redaktə

  Əsas məqalə: Amerikanın ingilis kolonizasiyası

 

Frensis Dreykin Yeni Dünyanı tərk edən ispan xəzinə gəmilərinə basqınları ilə cəlb olunan ingilislər 1600-cü illərdə şərq sahili boyunca torpaq zolağında məskunlaşdılar. Şimali Amerikadakı ilk ingilis koloniyasını Volter Reli 1585-ci ildə Roanokda qurdu, lakin bu müstəmləkə uğursuz oldu. Növbəti cəhd 20 il sonra baş verəcəkdi.^[4]

İlk ingilis koloniyalarını gəlir güdən şəxsi qruplar qurmuşdu. Bu koloniyalar aclıq, xəstəlik və amerikan yerlilərinin hücumlarına məruz qalmışdı. Köçərilərin çoxu dini azadlıq axtaran ya da siyasi təzyiqdən qaçan insanlar, eləcə də Sənaye inqilabı nəticəsində didərgin düşmüş kəndlilər ya da sadəcə macəra və fürsət axtarışında olanlar idi. 1610-cu illərin sonlarından inqilaba qədərki dövr ərzində ingilislər Amerika koloniyalarına təxminən 50.000—120.000 göndərmişdi.^[32]

Bəzi ərazilərdə yerli amerikalı yerlilər kolonistlərə yerli məhsulu necə əkib biçməyi öyrədirdilər. Digərlərində isə kolonistlərə hücum etdilər. Meşələr kifayət qədər tikinti materialı və odun ehtiyatı təmin edirdi. Təbii girişlər və limanlar sahilləri əhatə edərək Avropa ilə əsas ticarət üçün asan limanlar təmin edirdi. Hindi müqaviməti və daxili hissələrdə aşkar edilmiş Appalaç dağları səbəbindən yaşayış məntəqələri sahilə yaxın qaldı.^[4]

Ceymstaunda ilk məntəqələr redaktə

  Əsas məqalələr: Ceymstaun (Virciniya) və Virciniya koloniyası

 

İlk uğurlu ingilis koloniyası olan Ceymstaunu Virciniya Şirkəti 1607-ci ildə Virciniyadakı Ceyms çayının üzərində qurmuşdu. Kolonistlər qızıl axtarışı ilə məşğul idi. Kapitan Con Smit ilk ildə Ceymstaunu bütöv saxladı və iki il sonra İngiltərəyə qayıdanda koloniya anarxiyaya düşdü, hətta dağılma təhlükəsi ilə qarşılaşdı. Con Rolf 1612-ci ildə Qərbi Hindistandan gələn tütün ticarətinə başladı və 1614-cü ildə ilk göndəriş Londona çatdı. Bu koloniya on il ərzində Virciniyanın əsas gəlir mənbəyi oldu.

1624-cü ildə xəstəlik və hindi hücumlarından, o cümlədən 1622-ci il Ceymstaun qətliamından sonra kral I Ceyms Virciniya Şirkətinin nizamnaməsini ləğv etdi və Virciniyanı kral koloniyasına çevirdi.

Yeni İngiltərə müstəmləkələri redaktə

  Əsas məqalələr: Yeni İngiltərə müstəmləkələri və Puritanların Şimali Amerikaya köçürülməsi

 

Yeni İngiltərədə ilk növbədə dini təqiblərdən qaçan puritanlar məskunlaşmışdı. Pliqremlər 1620-ci ildə Meyflauer gəmisi ilə Virciniyaya tərəf yola çıxdılar, lakin fırtına nəticəsində istiqamətləri dəyişdi və Plimuta gəldilər, burada Meyflauer sazişində mövcud olan sosial qanunları qəbul etdilər. Plimutdakı ilk qışda pliqremlərin təxminən yarısı öldü.^[33] Ceymstaun kimi Plimut da xəstəlik və aclıqdan əziyyət çəkirdi, lakin yerli vampanoaq hindiləri kolonistlərə qarğıdalı becərməyi öyrədirdilər.

Plimutun ardınca 1630-cu ildə puritanlar və Massaçusets körfəzi koloniyası gəldi. Onlar İngiltərədən ayrı bir özünüidarə nizamnaməsini qorudular və qurucu Con Vintropu qubernator seçdilər. Rocer Vilyams Vintropun yerli amerikalılara qarşı rəftarına və dini dözümsüzlüyünə qarşı çıxaraq din azadlığı əsasında Providens plantasiyaları, daha sonra Rod-Aylend koloniyasını qurdu. Digər kolonistlər Konnektikut çayı vadisində, həmçinin indiki Nyu-Hempşir və Men sahillərində yaşayış məntəqələri qurdular. 1637-ci ildə Pekot müharibəsi və 1675-ci ildə Kral Filip müharibəsi başda olmaqla amerikan yerlilərinin hücumları davam etdi.

Yeni İngiltərə kənd təsərrüfatı üçün əlverişsiz olan dağlıq ərazilərinə görə ticarət və sənaye mərkəzinə çevrildi. Çaylardan taxıl dəyirmanlarını və mişar dəyirmanlarını gücləndirmək üçün istifadə edildi və çoxsaylı limanlar ticarəti asanlaşdırıldı. Bu sənaye mərkəzlərinin ətrafında bir-biri ilə sıx əlaqəli kəndlər inkişaf etdi və Boston Amerikanın ən mühüm limanlarından biri oldu.

Orta müstəmləkələr redaktə

  Əsas məqalə: Orta müstəmləkələr

 

1660-cı illərdə Nyu-York, Nyu-Cersi və Delaver orta müstəmləkələri keçmiş holland ərazisi olan Yeni Niderlandda yaradıldı. Onlar geniş şəkildə etnik və dini müxtəlifliklə xarakterizə olunurdu. Həmçinin Nyu-Yorkdakı irokezlər avropalılarla illərlə xəz ticarəti aparıb güclənərək güclü İrokez Konfederasiyası qurdular.

Bu regiondakı sonuncu koloniya 1681-ci ildə Vilyam Pennin kvakerlər, metodistlər və amişlər də daxil olmaqla dini müxaliflər üçün yuva kimi qurduğu Pensilvaniya idi.^[34] Koloniyanın paytaxtı Filadelfiya qısa müddət ərzində dokları və kərpic evləri ilə dominant ticarət mərkəzinə çevrildi. Kvakerlər şəhərdə məskunlaşdılar, alman köçərilər Pensilvaniya təpələri və meşələrinə köç etdilər, şotland-irlandlar isə uzaq qərb sərhədinə tərəf irəlilədilər.

Cənub müstəmləkələri redaktə

  Əsas məqalə: Cənub müstəmləkələri

 

Əksəriyyəti kənd yerləri olan cənub müstəmləkələri Yeni İngiltərə və orta müstəmləkələrlə kəskin şəkildə ziddiyyət təşkil edirdi. Virciniyadan sonra Yeni İngiltərənin cənubundakı ikinci ingilis koloniyası 1632-ci ildə katolik cənnəti kimi qurulan Meriland idi. Bu iki koloniyanın iqtisadiyyatı tamamilə yomen fermerlər və əkinçilərə əsaslanırdı. Əkinçilər Virciniyanın Tidewater regionunda qul əməyi ilə kütləvi plantasiyalar qurdular.

1670-ci ildə Karolina koloniyası quruldu və Çarlston regionun ən böyük ticarət limanına çevrildi. Virciniyanın iqtisadiyyatı tütünə əsaslanırdı, Karolina isə daha diversifik idi, hansı ki, düyü, indiqo və taxta-şalban da ixrac edirdi. 1712-ci ildə iki hissəyə ayrılaraq Cənubi və Şimali Karolina yaradıldı. On üç koloniyanın sonuncusu olan Corciya koloniyasını 1732-ci ildə Ceyms Oqltorp ispan Floridasına sərhəd, eləcə də keçmiş məhkumlar və yoxsullar üçün islahat koloniyası kimi qurmuşdu.^[34]

Din redaktə

  Əsas məqalə: ABŞ-də din tarixi

 

Dindarlıq 1740-cı illərdə Conatan Edvards və Corc Vaytfild kimi moizəçilərin rəhbərlik etdiyi dini oyanış olan Birinci böyük oyanışdan sonra daha çox genişləndi. Oyanışdan təsirlənən amerikan evangelistlər Müqəddəs ruhun ilahi enişlərinə və yeni inananlara tanrıya güclü məhəbbət aşılayan ibadətlərə yeni bir vurğu əlavə etdilər. Oyanışlar bu əlamətləri əhatə edirdi və yeni yaradılmış yevangelizmi erkən respublikaya daşıyaraq 1790-cı illərin sonlarında İkinci böyük oyanış üçün zəmin yaratdı.^[35] İlkin mərhələlərdə cənubdakı metodistlər və baptistlər kimi evangelistlər dini azadlıq və köləliyin ləğvi üçün moizələr oxumuş, bir çox qulun dinini dəyişdirmiş və bəzilərini moizəçi kimi tanımışdılar.

Hökumət redaktə

  Əsas məqalə: On üç koloniyada müstəmləkə hökuməti

On üç koloniyanın hər biri bir qədər fərqli hökumət strukturuna sahib idi. Hər bir koloniya Londondan təyin edilmiş və icra hakimiyyətinə nəzarət edən qubernator tərəfindən idarə olunurdu, həmçinin vergilərə səs vermək və qanunlar hazırlamaq üçün yerli olaraq seçilmiş qanunverici orqana əsaslanırdı. XVIII əsrdə Amerika koloniyaları bol miqdarda torpaq və qida mənbəyi ilə birlikdə aşağı ölüm nisbətləri nəticəsində çox sürətlə inkişaf edirdi. Koloniyalar Britaniyanın əksər hissəsindən daha zəngin idi və davamlı immiqrant axını, xüsusən də müqaviləli qulluqçu kimi gələn yeniyetmələri cəlb edirdi.^[36]

Köləlik redaktə

  Əsas məqalə: ABŞ-nin müstəmləkə tarixində köləlik

 

Müstəmləkə Amerikasına gələn avropalıların yarısından çoxu müqaviləli kölə kimi gəlmişdir.^[37] Amerikaya səyahət xərclərini çox az adam ödəyə bilirdi, buna görə də bu pulsuz əmək forması Amerikaya köçmək üçün yaxşı vasitə idi. İnsanlar adətən 4-7 illik müəyyən xidmət müddətini nəzərdə tutan müqavilə imzalayaraq qarşılığında Amerikaya gəlir və xidmətləri başa çatdıqda torpaq alırdı. Bəzi hallarda gəmi kapitanları kasıb miqrantların çatdırılması üçün mükafat alırdılar, buna görə də həddindən artıq vədlər və adam oğurluğu adi hal almışdı. Virciniya Şirkəti və Massaçusets Körfəzi Şirkəti də müqaviləli kölə əməyindən istifadə etmişdir.^[4]

İlk afrikalı kölələr Ceymstaunun qurulmasından 12 il sonra, 1619-cu ildə^[38] Virciniyaya gətirildi^[39] 1660-cı illərdə tütün və düyü plantasiyalarında işçi qüvvəsinə tələbat artdıqca, əvvəlcə öz azadlığını satın ala biləcək müqaviləli kölələr kimi qəbul edilən köləlik institutu sərtləşməyə başladı və qeyri-iradi köləlik ömürlük oldu.^[38] Köləlik o dövrdə "qara irq" kimi görülən qəhvəyi dəri rəngi ilə eyniləşdirildi və kölə qadınların uşaqları kölə kimi doğuldu (partus sequitur ventrem ("doğulan ana bətninin ardıcılıdır")).^[38] 1770-ci illərdə afrikalı kölələr amerikan əhalisinin beşdə birini təşkil edirdi.

Koloniyaların fransız və ispan güclərinə qarşı ingilis hərbi dəstəyinə ehtiyacı olduğu müddətcə İngiltərədən müstəqillik məsələsi ortaya çıxmadı. Bu təhlükələr 1765-ci ildə yox oldu. Lakin London merkantilizm kimi tanınan siyasət çərçivəsində Amerika koloniyalarını əsas ölkənin maraqları üçün mövcudluğunu görməyə davam etdi.^[36]

Müstəmləkə Amerikası köləlik və müqaviləli köləlik kimi məcburi əmək formalarından istifadə edən ciddi işçi çatışmazlığı ilə tanınırdı. Britaniya müstəmləkələri həm də parlament qanunlarının ciddi şəkildə icrasından qaçmaq siyasəti ilə diqqət çəkirdi. Bu hal avropalı qurucularından fərqli bir amerikan ruhunun formalaşmasına imkan yaratmışdır.^[40]

1. ↑ "Həmçinin o, [yəni Danimarka kralı Sven Estridsen (hökmdarlıq illəri 1047—1076-cı illər)] bu okeanda bir çoxları tərəfindən kəşf edilmiş daha bir adanın adını çəkdi ki, bu adanı "Vinland" adlandırırlar, çünki orada üzümlər yabanı şəkildə böyüyür və ən yaxşı şərabın hazırlanmasında istifadə olunur. Orada əkilməmiş məhsulların bolluğunu xəyali fikirlərdən yox, danimarkalıların həqiqi hekayələrindən öyrənirik."

• "Lesson Plan on "What Made George Washington a Good Military Leader?"". June 11, 2011 tarixində arxivləşdirilib.
• "Outline of American History – Chapter 1: Early America". usa.usembassy.de. November 20, 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: September 27, 2019.
• Beard, Charles A.; Beard, Mary Ritter; Jones, Wilfred. The Rise of American civilization. Macmillan. 1927.
• Chenault, Mark; Ahlstrom, Rick; Motsinger, Tom. In the Shadow of South Mountain: The Pre-Classic Hohokam of 'La Ciudad de los Hornos', Part I and II. 1993.
• Coffman, Edward M. The War to End All Wars: The American Military Experience in World War I. 1998.
• Cogliano, Francis D. Revolutionary America, 1763–1815: A Political History (2nd). Routledge. 2009. ISBN 978-0-415-96486-9.
• Cooper, John Milton. Breaking the Heart of the World: Woodrow Wilson and the Fight for the League of Nations. Cambridge University Press. 2001. ISBN 9780521807869.
• Corbett, P. Scott; Janssen, Volker; Lund, John M.; Pfannestiel, Todd; Waskiewicz, Sylvie; Vickery, Paul. 3.3 English settlements in America. The Chesapeake colonies: Virginia and Maryland. The rise of slavery in the Chesapeake Bay Colonies // U.S. history. OpenStax. June 26, 2020. August 8, 2020 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: August 8, 2020.
• Dangerfield, George. The Era of Good Feelings: America Comes of Age in the Period of Monroe and Adams Between the War of 1812, and the Ascendancy of Jackson. 1963.
• Day, A. Grove. Coronado's Quest: The Discovery of the Southwestern States. 1940. July 26, 2012 tarixində arxivləşdirilib.
• Gaddis, John Lewis. The Cold War: A New History. 2005.
• Gaddis, John Lewis. The Long Peace: Inquiries Into the History of the Cold War. 1989.
• Gaddis, John Lewis. The United States and the Origins of the Cold War, 1941–1947. Columbia University Press. 1972. ISBN 9780231122399.
• Goodman, Paul. The First American Party System. in Chambers, William Nisbet; Burnham, Walter Dean, redaktorlar The American Party Systems: Stages of Political Development. 1967.
• Greene, John Robert. The Presidency of Gerald R. Ford. 1995.
• Greene, Jack P.; Pole, J. R., redaktorlar A Companion to the American Revolution (2nd). Wiley. 2003. ISBN 9781405116749.
• Guelzo, Allen C. Chapter 3–4 // Fateful Lightning: A New History of the Civil War and Reconstruction. Oxford University Press, USA. 2012. ISBN 9780199843282.
• Guelzo, Allen C. Lincoln's Emancipation Proclamation: The End of Slavery in America. 2006.
• Henretta, James A. History of Colonial America // Encarta Online Encyclopedia. 2007. September 23, 2009 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.
• Hine, Robert V.; Faragher, John Mack. The American West: A New Interpretive History. Yale University Press. 2000.
• Howe, Daniel Walker. What Hath God Wrought: The Transformation of America, 1815–1848. Oxford History of the United States. 2009. səh. 798. ISBN 9780199726578.
• Jacobs, Jaap. The Colony of New Netherland: A Dutch Settlement in Seventeenth-Century America (2nd). Cornell University Press. 2009. July 29, 2012 tarixində arxivləşdirilib.
• Jensen, Richard J.; Davidann, Jon Thares; Sugital, Yoneyuki, redaktorlar Trans-Pacific relations: America, Europe, and Asia in the twentieth century. Greenwood. 2003.
• Kennedy, David M. Freedom from Fear: The American People in Depression and War, 1929–1945. Oxford History of the United States. 1999.
• Kennedy, David M.; Cohen, Lizabeth; Bailey, Thomas A. The American Pageant: A History of the Republic (12th). Boston: Houghton Mifflin. 2002. ISBN 9780618103492.
• Middleton, Richard; Lombard, Anne. Colonial America: A History to 1763. Wiley. 2011. ISBN 9781405190046.
• Milkis, Sidney M.; Mileur, Jerome M., redaktorlar The New Deal and the Triumph of Liberalism. 2002.
• Miller, John C. The Federalist Era: 1789–1801. Harper & Brothers. 1960.
• Norton, Mary Beth; və b. A People and a Nation, Volume I: to 1877 (9th). Houghton Mifflin. 2011. ISBN 9780495916550.
• Ogawa, Dennis M.; Fox, Evarts C. Jr. Japanese Americans, from Relocation to Redress. 1991.
• Patterson, James T. Grand Expectations: The United States, 1945–1974. Oxford History of the United States. 1997.
• Rable, George C. But There Was No Peace: The Role of Violence in the Politics of Reconstruction. 2007.
• Riley, Glenda. Inventing the American Woman: An Inclusive History. 2001.
• Savelle, Max. Seeds of Liberty: The Genesis of the American Mind. Kessinger Publishing. 2005. 185–90. ISBN 9781419107078.
• Shlaes, Amity. The Forgotten Man: A New History of the Great Depression. New York City, U.S.: HarperPerennial. 2008. ISBN 978-0-06-093642-6.
• Stagg, J. C. A. Mr Madison's War: Politics, Diplomacy and Warfare in the Early American Republic, 1783–1830. Princeton University Press. 1983. ISBN 0691047022.
• Stagg, J. C. A. The War of 1812: Conflict for a Continent. 2012.
• Stannard, David E. American Holocaust: The Conquest of the New World. Oxford University Press, USA. 1993. ISBN 978-0-19-508557-0.
• Stanley, Peter W. A Nation in the Making: The Philippines and the United States, 1899–1921. 1974. 269–272.
• Thornton, Russell (1991). The Demography of the Trail of Tears Period: A New Estimate of Cherokee Population Losses // William L. Anderson (redaktor ). Cherokee Removal: Before and After.
• Tooker E. The United States Constitution and the Iroquois League // Clifton JA (redaktor ). The Invented Indian: Cultural Fictions and Government Policies. Transaction Publishers. 1990. 107–128. ISBN 9781560007456. İstifadə tarixi: November 24, 2010.
• van Dijk, Ruud; və b. Encyclopedia of the Cold War. Routledge. 2013. 863–64. ISBN 9781135923112.
• Vann Woodward, C. The Strange Career of Jim Crow (3rd). 1974.
• Wilentz, Sean. The Age of Reagan: A History, 1974–2008. Harper. 2008. ISBN 9780060744809.
• Wood, Gordon S. Empire of Liberty: A History of the Early Republic, 1789–1815. Oxford History of the United States. Oxford University Press. 2009. ISBN 9780195039146.
• Zinn, Howard. A People's History of the United States. HarperPerennial Modern Classics. 2003. ISBN 9780060528423.
• Zophy, Angela Howard, redaktor Handbook of American Women's History (2nd). Garland. 2000. ISBN 9780824087449.

• "Encyclopedia of American Studies".
• "US History map animation". Houston Institute for Culture. January 17, 2013 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: July 24, 2011.
• "Edsitement, History & Social Studies". National Endowment for the Humanities. August 26, 2013 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.
• "The Gilder Lehrman Institute of American History".
• "BackStory"., American history public radio show hosted by Ed Ayers, Brian Balogh, and Peter Onuf

Şablon:Ştatlara görə ABŞ tarixi

Şablon:Ölkələrə görə Şimali Amerika tarixi Şablon:Ölkələrin tarixi