Dağ yəhudiləri

Dağ yəhudiləri, (dağ yəhudilərinin dilində Cuhuro) şərqi Qafqazda, əsasən Azərbaycan və Dağıstanda kök salmış yəhudilər. Dağ yəhudilərini, xüsusilə İsraildə Qafqaz yəhudiləri də adlandırırlar. "Dağ yəhudiləri" və yaxud "Qafqaz yəhudiləri" adı dəqiq təbir deyildir, çünki bu ifadə Qafqaz dağlarında yaşayan Gürcü yəhudilərini əhatə etmir.

Dağ yəhudilərinin adı barədə müxtəlif təxminlər vardır. Məsələn, Amiram Barkat İsrailin "Haaretz" qəzetində yazır ki, 19-cu əsrdə Cənubi Qafqazı istila edən ruslar burada at belində və yapıncı geyimli yəhudiləri görəndə çox təəccüblənmiş və onlara "dağ yəhudiləri" "горские евреи" adını vermişlər.^[1] "Haaretz" qəzetinə əsasən, "bu təcrid olunmuş yəhudi icması 1 500 ildən çoxdur Cənubi Qafqazda (Azərbaycan və Şimali Qafqazda) yaşayırlar. Qafqaz yəhudiləri üzrə bir sıra elmi əsərin müəllifi, israilli professor Mordexay Altşuler belə fikirdədir ki, dağ yəhudiləri ilə İran və Buxara yəhudiləri arasında bağlar mövcuddur və dağ yəhudiləri 6-cı əsrdə müstəqil etnik icmaya çevrilmişdir. Tarixi mənbələrdə dağ yəhudilərinin öz qonşuları kimi cəsur döyüşçü olduqları qeyd edilir.^[2]

Etnik kök redaktə

Yəhudilik

Yəhudilik fəlsəfəsi

Dini mətnlər

Müqqədəs şəhərlər

Yəhudi bayramları

Dini şəxsiyyətlər

Musəvilik həyat tərzi

Məktəblər

Dini rollar

Dini tikililər

Musevi Ayin sistemi

Yəhudi dilləri

Etnik bölünmələr

Musəvi məzhəbləri

Dini obyektlər

Musevi duaları

Digər dinlərlə əlaqələr

Dağ yəhudilərinin etnik köklərinə gəldikdə, belə təxmin edilir ki, dağ yəhudiləri və tatlar çox qədimdən Qafqazda məskunlaşıblar. Onların ulu əcdadları bir zamanlar İranın cənub-qərb bölgələrində yaşayıb və orada orta-fars dilini mənimsəyiblər. Dağ yəhudilərinin əcdadları 5–6-cı əsrlərdə Qafqaz Albaniyasında məskunlaşmışdır.

Hələ 1254-cü ildə flamand səyahətçisi B. Rubrukvis (Rubruk) Şərqi Qafqazın hər yerində, hər halda, həm Dağıstanda, həm də Azərbaycanda çoxlu sayda yəhudinin olduğunu qeyd edir.^[3] Tədqiqatçılar arasında dağ yəhudilərini "yəhudi tat"lar adlandıranlar, eyni etnik köklərə malik olmasına baxmayaraq, tatların dini mənsubiyyət baxımından iki qrupa: "Müsəlman tatlar" və "Yəhudi tatlar"a bölündüyünü deyənlər də var. Onların fikrincə, "tatların əcdadları indiki İran İslam Respublikasında yaşamış ari tayfaları olmuşdur. Bundan başqa talışlar, lahıclar, dağ yəhudiləri və s. xalqlar da bu qədim xalqın – ari tayfalarının davamçılarıdır". Statistikaya görə, Azərbaycan Respublikasında 10.9 min nəfər, Rusiya Federasiyasında 2.303 nəfər müsəlman tat yaşayır.

Dağ yəhudiləri və xəzərlər redaktə

Dağ yəhudiləri ilə VII əsrdə qurulan və X əsrin ikinci yarısında dağılan türk Xəzər xaqanlığının əsas əhalisi olan xəzərlər arasında etnik bağların olub-olmaması məsələsi alimlər arasında uzun zamandır mübahisə və müzakirə mövzusudur. Belə ki, dağ yəhudilərinin xəzərlərin övladları olduğunu və əksinə dağ yəhudiləri ilə xəzərlər arasında etnik bağların heç olmadığını iddia edənlərin əsərlərinə ABŞ, Rusiya, İsraildə rast gəlmək olar.^[2] Məlumdur ki, Xəzər xaqanlığında iudaizm (yəhudi dini) dövlət dini elan edilmiş, əhalinin bir qismi və hakim sülalə yəhudi dinini qəbul etmişdir. Bəzi mənbələrdə isə dağ yəhudilərinin deyil, Şərqi Avropa yəhudilərinin (aşkenazi yəhudiləri) xəzərlərin davamçıları olduğuna dair fərziyyələr irəli sürürlər. Bu iddiaya qarşı çıxanlar, türk tayfalarından ibarət xəzərlərdən fərqli olaraq dağ yəhudilərinin fars dilinin bir şivəsində, Şərqi Avropa yəhudilərinin isə alman dilinin bir şivəsi olan "idiş" dilində danışdıqlarını qeyd edərək bu iki yəhudi qrupunun birbaşa xəzərlərin davamçıları olduğuna dair fərziyyələri təkzib edirlər. İnqa Saffron "The Philadelphia İnquirer" qəzetində "Qubanın dağ yəhudiləri" adlı yazısında dağ yəhudilərinin haradan gəldiyinə dair irəli sürülən bütün iddiaların ancaq fərziyyə olduğunu qeyd edir. Onun sözlərinə görə, bir çox dağ yəhudisi özlərini İsrailin qeyb olmuş tayfalarının övladları olduqlarını bildirir və Miladdan əvvəl 722-ci ildə Yerusəlimdə Beyt-ül-Müqəddəs (Süleyman məbədi) ilk dəfə dağıdılan zaman didərgin düşdüklərini, köç edə-edə nəhayət Şərqi Qafqazda məskunlaşdığını iddia edirlər.^[2]

Tarixi qeydlər redaktə

18-ci əsrin ikinci rübündə Rusiya, İran, Türkiyə və bir sıra yerli hökmdarlar arasında Dağıstanın dağ yəhudilərinin yaşadıqları əraziləri ələ keçirmək uğrunda gedən mübarizə üzündən dağ yəhudilərinin vəziyyəti son dərəcə pisləşdi. 1730-cu illərdə Türk sərkərdəsi Nadir xan Dağıstanın bəzi rayonlarını ələ keçirə bildi. Döyüşlər nəticəsində dağ yəhudilərinin bir neçə yaşayış məskəni yerlə-yeksan edildi.^[3] Qırğından xilas olan dağ yəhudilərinə Qubada, Quba xanı Hüseyn xanın qəyyumluğunda sığınacaq verildi. 1797-ci ildə Surxay xan Dağıstanın əsasən dağ yəhudilərinin məskunlaşdığı Aba-Sava vadisinə hücum etdi və şiddətli döyüşlərdən sonra əsir aldığı kişiləri edam etdirdi, qadın və uşaqları isə qənimət olaraq özü ilə apardı. Kəndin müdafiəçiləri arasında 160 nəfər ağır döyüşlərdə həlak olmuşdur. Qırğından qaça bilən dağ yəhudiləri (Quba şəhərinədək ərazinin hökmdarı olan) Fətəli xanın qəyyumluğunda Dərbənddə sığınacaq tapdılar. İkinci dünya müharibəsi illərində alman qoşunları Şimali Qafqazın dağ yəhudilərinin yaşadığı bəzi rayonlarını işğal etdi. Dağ yəhudiləri ilə Avropa yəhudilərinin qarışıq yaşadıqları Kislovodsk və Pyatiqorskda bütün yəhudilər məhv edildi.^[3] Almanlar işğal etdikləri Krasnodar diyarının, habelə Krımın dağ yəhudilərinin bəzi kolxozlarının əhalisini də kütləvi qırğına məruz qoydular. Dağıstanda yəhudi-tat dilində tədris və nəşriyyat fəaliyyəti 1948–1953-cü illərdə rəsmən dayandırıldı, dağ yəhudilərinin məktəbləri rusdilli məktəblərə çevrildi. 1956-cı ildə dövlətin himayəsi altında Dağıstanda dağ yəhudilərinin məcburi "tatlaşdırılması" siyasəti çərçivəsində yerli sovet elitası dağ yəhudilərinin yəhudilərlə əlaqəsini inkar edərək, rəsmi statistikada dağ yəhudilərini tat kimi qeyd etməyə bağladı.^[3]

Azərbaycanda dağ yəhudiləri redaktə

"Azərbaycan.az" portalının Arxivləşdirilib 2016-03-07 at the Wayback Machine məlumatına görə, yəhudilik Azərbaycanda tarixən dağ yəhudiləri ilə təmsil olunmuşdur. Movses Kalankatvasi dağ yəhudilərinin Qafqaza gəlişini e.ə. I əsrə aid edir. Tədqiqatçıların bu barədə fikirləri fərqlidir. Bir fikrə görə, ən qədim yəhudi icmalarından olan dağ yəhudiləri mənşəcə bir vaxtlar Assuriya və Babil şahları tərəfindən Fələstindən çıxarılmış və Midiyada məskunlaşdırılmış İsrail oğulları nəslindəndirlər. Onların əcdadları yəhudiliyə ilk iman gətirmiş insanlar olmuşlar. Elə Midiyada ikən onlar tatlarla qaynayıb qarışmışlar. Bunun təsiri altında dağ yəhudiləri fars dilinin qədim arami və yəhudi sözləri ilə qatışıq bir ləhcəsi olan tat dilində danışırlar. Başqa tədqiqatçıların fikrincə, dağ yəhudiləri Şərqi Qafqaza Sasani hökmdarı Xosrov I Ənuşirəvan (531–579) tərəfindən köçürülmüşlər. Hökmdar Qafqazda qalalar tikdirir, şəhərlər saldırır, bu şəhərlərdə Mesopatamiyadan köçürtdüyü farsları və yəhudiləri yerləşdirirdi. Digər mənbələrə əsasən, Azərbaycan yəhudilərinin (dağ yəhudilərinin) kökləri Qafqaz Albaniyasına qədər gedir. 1990-cı ildə aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı Bakı civarında və Qubanın 25 kilometrliyində 7-ci əsrə aid yəhudi yaşayış məntəqəsinin qalıqları tapılmışdır. Ümumi rəyə görə, dağ yəhudilərinin əcdadları İrandan və yaxud Bizans imperiyasından köç edərək Qafqaz Albaniyasında, Kür çayının sol sahilində məskən salmışlar. Dağ yəhudilərinin danışdıqları tat dili də həmin dövrdən miras qalmışdır. "Azərbaycan.az" portalına əsasən, dağ yəhudiləri Azərbaycana sasanilərin siyasəti ilə bağlı olaraq 15 əsr bundan qabaq gəlmiş, imperiyanın təhlükəsizliyini təmin etmək məqsədilə sərhəd məntəqələrində yerləşdirilmiş, yerli əhali ilə sıx təmasda olsalar da, dinlərini, adət-ənənələrini, həyat və düşüncə tərzlərini qoruyub saxlamışlar.^[4]

Subetnik qruplar redaktə

Dağ yəhudiləri 5 yerli qrupa bölünür:

qaytağlılar (qaytoği) – Dağıstanın Qaytaq rayonu, sonralar Şimali Qafqazın digər yerləri (Xasavyurt, Buynaksk, Qroznı, Nalçik)
dərbəndlilər (dərbəndi) — Dağıstanın əsasən Dərbənd, həmçinin Məhərrəmkənd və Tabasaran rayonları
qubalılar (quboyi) — Azərbaycanın Quba rayonu, əsasən Qırmızı Qəsəbə
şirvanlılar (şirvoni) — Azərbaycanın İsmayıllı rayonunun Mücü və Mücühəftəran kəndləri, habelə Bakı
vartaşenlilər (vartaşeni) — Oğuz, Gəncə, İsmayıllı, Şamaxı, sonralar Tiflis

Sayı və yaşadıqları ölkələr redaktə

Dağ yəhudilərinin ümumi sayı:

2004: 150 000^{[mənbə göstərin]} – 270 000^{[mənbə göstərin]} (rəqəmlər təxminidir)

Dağ yəhudilərinin məskən saldıqları ölkələr:

İsrail: 100 000^{[mənbə göstərin]} – 140 000^{[mənbə göstərin]}
ABŞ: 10 000^{[mənbə göstərin]} – 40 000^{[mənbə göstərin]}
Rusiya: 20 000^{[mənbə göstərin]} – 40 000^{[mənbə göstərin]}
Azərbaycan: 5500^[5] — 10 000^[5]
Qazaxıstan: 2000^{[mənbə göstərin]}

Dağ yəhudilərinin görkəmli nümayəndələri redaktə

Yekutiel ("Kuti") Adam – döyüşdə həlak olmuş ən yüksək rütbəli İsrail əsgəri – İsrail silahlı qüvvələrinin general mayoru.
Aluf Ehud "Udi" Adam – İsrail silahlı qüvvələrinin generalı.
Mirzə Xəzər – görkəmli radiojurnalist, publisist, tərcüməçi, "Azadlıq" radiosunun əfsanəvi səsi.
Albert Aqarunov – Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı – milli ordunun əsgəri, Qarabağ cəbhəsində həlak olmuşdur.
Həsən Mirzoyev – Rusiya Vəkillər Gildiyasının prezidenti, Rusiya Dumasının deputatı.
Qavril Abramoviç İlizarov – Sovet həkimi, cərrah, İlizarov aparatının ixtiraçısı
Mixail Dadaşov — yazıçı, rusca-tatca lüğətin müəllifi
Jasmin – Rusiyanın məşhur müğənnisi (əsl adı Sara Lvovna Manaximova).
Yevda Abramov – Azərbaycan Milli Məclisinin deputatı.
Ayan Babakişiyeva— Azərbaycan müğənnisi.
Xəyyam Nisanov – Azərbaycan müğənnisi.
Yakob Avşalomov – bəstəkar.
Sarit Hadad – məşhur İsrail müğənnisi, "Sara Xudadatova"
Omer Adam– məşhur İsrail müğənnisi
Zaur Gilalov – "Dünya Dağ Yəhudiləri Konqresi"nin prezidenti, tanınmış iş adamı, 2004-cü ilin mart ayında Moskvada naməlum qatillər tərəfindən güllələnmişdir.^[6]
Telman İsmayılov – Rusiyanın ən varlı iş adamlarından biri, "AST" şirkətlər qrupunun sahibi.
Qavril Yuşvayev – Rusiya milyonçusu.
İqor Babayev – Rusiya milyonçusu, "Çekizovo qrupu"nun sahibi.
Yan Abramov – Rusiya milyonçusu, məşhur müğənni Alsunun əri
Qod Nisanov – Rusiya milyonçusu, "Biskvit" şirkətinin baş direktoru.
Zarah İliyev – Rusiya milyonçusu^[7].
Matvey Elizarov – Azərbaycanın iş adamı və xeyriyyəçi, "Dünya Dağ Yəhudiləri Kongresi"nin vitse-prezidenti.
İsrail Tsvaygenbaum — yəhudi əslli Rusiya və ABŞ rəssam
Azad Kərimov – Azərbaycanın gənc milyonçularından biri, "ATLAS" şirkətlər birliyinin prezidenti.
Yafa Yarkoni (Abramov)– İsrail müğənnisi

İstinadlar redaktə

↑ "Arxivlənmiş surət". 2007-03-11 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2007-03-11.
↑ ^2,0 ^2,1 ^2,2 "Arxivlənmiş surət". 2021-12-23 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2009-05-22.
↑ ^3,0 ^3,1 ^3,2 ^3,3 "Arxivlənmiş surət". 2017-12-01 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-08-19.
↑ "Arxivlənmiş surət". 2009-07-29 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2009-05-21.
↑ ^5,0 ^5,1 Международный Азербайджанский журнал "IRS – Наследие" :Этническая панорама Азербайджана : Горские евреи Arxivləşdirilib 2022-03-19 at the Wayback Machine
↑ [1] ^{[ölü keçid]}
↑ Who is Zarah Iliev? ^{[ölü keçid]}

Xarici keçidlər redaktə

"Dağ yəhudilərinin tarixi"
The village people
gorskie.ru Gorskiye.ru website
"Azərbaycanda antisemitizm olmayıb" Arxivləşdirilib 2008-05-22 at the Wayback Machine
"Электронная Еврейская Энциклопедия"
Azerbaijan.az Arxivləşdirilib 2007-09-27 at the Wayback Machine
"Dağ yəhudilərinin qısa ensiklopediyası" Arxivləşdirilib 2016-03-04 at the Wayback Machine
"Are Mountain Jews Descended from the Khazars?"
"История Горских Евреев" ^{[ölü keçid]}
"О ранних контактах восточнокафказских евреев и Хазар" Arxivləşdirilib 2009-11-04 at the Wayback Machine

Həmçinin bax redaktə

[1] "Arxivlənmiş surət". 2007-03-11 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2007-03-11.

[khazaria.com-2] 2,0 ^2,1 ^2,2 "Arxivlənmiş surət". 2021-12-23 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2009-05-22.

[eleven.co.il-3] 3,0 ^3,1 ^3,2 ^3,3 "Arxivlənmiş surət". 2017-12-01 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-08-19.

[4] "Arxivlənmiş surət". 2009-07-29 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2009-05-21.

[Этническая_панорама_Азербайджана_:_Горские_евреи-5] 5,0 ^5,1 Международный Азербайджанский журнал "IRS – Наследие" :Этническая панорама Азербайджана : Горские евреи Arxivləşdirilib 2022-03-19 at the Wayback Machine

[6] [1] ^{[ölü keçid]}

[7] Who is Zarah Iliev? ^{[ölü keçid]}

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

Dağ yəhudiləri Haqqinda Melumat - Vikipedia