Riketts Dərəsi Ştat Parkında yerləşən şəlalələr Alleqani yaylası ilə Silsilə və Dərə Appalaç arasında sərhəd rolunu oynayan Alleqani cəbhəsində yerləşir. Kitçen çayının mənbəyi yarıqlı yaylada yerləşir, çay bu yayladan 3,62 kilometrlik məsafədə təxminən 300 metr aşağı düşür və Alleqani cəbhəsinin yamacı boyunca üzüaşağı axır. Suyun düşüşü əsasən Kitçen çayının qolları tərəfindən əmələ gəlmiş iki dar dərədə — Li dərəsində və Qanoqa dərəsində baş verir. Sözügedən qollar Uoters Mit adlı yerdə görüşür.^[2][a] Li dərəsindəki qolun üzərində 8 adlandırılmış şəlalə yerləşir və qol suqovuşanun şimalındadır. Qanoqa dərəsindəki qolun üzərində isə 10 adlandırılmış şəlalə vardır və qol suqovuşanın şimal-qərbindədir. Riketts dərəsi suqovuşandan cənubda yerləşir və çay Uoters Mitdən üzüaşağı axır. Bundan sonra ərazisinin kələ-kötürlülüyü və şəlalələrin sayı azalır. PMTED-ə görə ümumilikdə bütün Kitçen çayı üçün Riketts dərəsində ancaq dörd adlandırılmış şəlalə var,^[3] ABŞ Geoloji Araşdırmalar Qurumunun Coğrafi Adlar İnformasiya Sistemi bu dörd şəlaləni və çaydakı bir şəlaləni daha adlandırır.^[4] Braun Pensilvaniyadakı şəlalələr haqqındakı kitabında isə Riketts dərəsində 6-cı şəlaləni göstərir.^[5]

Ştat parkındakı süxurlar 340–370 milyon il əvvəl formalaşmışdır. Həmin dövrdə bu ərazi hazırkı Şimali Amerika materikinin böyük hissəsini əhatə edən dayaz dənizin sahilinin bir hissəsini təşkil edirdi. Dənizin şərqindəki hündür dağlar tədricən eroziyaya uğramış və nəticədə, bölgədə gil, qum və çınqıl kimi çöküntülərin miqdarı artmışdır. Çöküntü məhsullarının üzərindəki böyük təzyiq hazırda Kitçen çayının hövzəsində yayılmış süxurların yaranmasına səbəb olmuşdur: qum daşı, şist, alevrolit və konqlomera.^[2]

 

Təxminən 250–300 milyon il əvvəl Alleqani orogenezində Alleqani yaylası, Alleqani cəbhəsi və Appalaç dağları formalaşmışdır. Bu hadisə çökmə süxurların parkda toplanmasından xeyli sonra — Qondvananın Afrikaya çevrilən hissəsinin indiki Şimali Amerika materiki olan quru parçası ilə toqquşaraq Pangeyanı əmələ gətirdiyi dövrdə baş vermişdir. O illərdən bu yana 1500 metrə qədər süxur iqlim şəraitinə və çayların təsirinə görə eroziyaya uğramışdır. Keçən 1 milyon il ərzində azı 3 buzlaşma dövrü parkın hazırkı ərazisinin formalaşmasında son və həlledici faktor olmuşdur.^[2][6][7]

Buzlaşmaların təsiri ilə Kitçen çayı "Alleqani cəbhəsində axan digər çaylarla müqayisədə bənzərsiz çay"a çevrilmişdir və Kitçen çayı "arasıkəsilməz şəlalələr sırası"na malik yeganə çaydır.^[2] Son buzlaşma dövründən öncə Kitçen və Filips çaylarının bölgənin şərq hissəsində hövzələri vardı və hər iki çay hövzəsi Alleqani cəbhəsi ilə məhdudlaşırdı. Bu vəziyyət geri çəkilən buzlaqların Kitçen çayının yaxınlığında — Alleqani yaylasında yerləşən çaylar üzərində iki təbii bənd əmələ gətirməsindən sonra dəyişmişdir. Bu çaylardan biri şimal-şərqdəki Bouman çayı, digəri şimal-qərbdə yerləşən, Fişinq çayının qolu olan Böyük çaydır.^[2]

Təxminən 20.000 il əvvəl buzlaqların şimal-şərqə doğru çəkilməsi nəticəsində buzlaq mənşəli göllər yaranmışdır. Əriyən buzlaqlar və göllər səbəbilə Bouman çayın mənbəyi Li dərəsi olmuşdur. Geri çəkilən buzlaqlar 6,1–9,1 metr qalınlığında çöküntünün qalmasına səbəb olmuşdur və yaranan təbii bənd suyun Böyük çaya boşalmasının qarşısını almışdır. Bunun əvəzinə Qanoqa gölündən və hazırda Cin gölü olan ərazidən gələn sular Kitçen çayına istiqamətlənmişdir. Baş verən dəyişikliklər nəticəsində, Kitçen çayının hövzəsi 18 km² artaraq (50 %-dən çox) 52 km² olmuşdur.^[2][8]

Yeni mənbələr sayəsində Kitçen çayının su səviyyəsi artmışdır. Kitçen çayı daha kiçik hövzəyə malik olduğu dövrdə meyilliyi Filips çayında olduğu kimi xeyli stabil idi. Hövzənin böyüməsi Kitçen çayının dərələrdən keçən hissəsinin daha sıldırımlı olmasına səbəb olmuşdur. Kitçen çayı Alleqani cəbhəsinə qədər süxurları aşındırdıqca çayın meyilliyi və uçurumların sayı getdikcə azalır. Gələcəkdə Kitçen çayının ətraf çayların hövzələrinə bənzər hövzəyə malik olacağı ehtimal edilir. Bu proses uzun müddət, hətta yeni buzlaşma dövrünə qədər çəkə bilər.^[2]

Strukturlar və şəlalələr redaktə

 

Parkda yerləşən şəlalələr Devon və Daş kömür dövrlərindən qalmış daş strukturları üzə çıxarır. Bunlardan ən yenisi və ən hündürü Devon dövrünə və Missisipi subdövrünə aid edilən Hantli dağ strukturudur. Bu struktur zeytun yaşılı rəngindən boz rəngə çalan qumdaşı və boz rəngdən qırmızı rəngə çalan şist qatlarından ibarətdir. Daha alçaq və qədim struktur Ketskill strukturudur. Bu struktur qırmızı şistdən və alevrolitdən təşkil olunmuşdur, yaşı 370 milyon ilə çatır. Hantli dağ quruluşu Alleqani cəbhəsini örtür və onu aşınmadan qorumuşdur. Alleqani cəbhəsinin parkda yerləşən iki hissəsi Şimal dağı və Qırmızı qaya dağı adlandırılmışdır. Qırmızı qaya adı PA 487 yolundan da görülə bilən, Hantli strukturunun qırmızı şistinin və qumdaşının üzə çıxdığı kəmərdən almışdır.^{[2][6][9][10]}

Geoloqlar ştat parkında yerləşən şəlalələri iki yerə bölürlər. Bir qrup şəlalələr kiçik pillələrlə aşağı töküldüyündən və toy tortlarını xatırladığından toy tortu şəlalələri adlandırılırlar. Parkdakı bu növ şəlalələr əsasən Hantli strukturunun incə qumdaşı qatlarının üzərindən tökülür. İkinci növ şəlalalər isə gəlinlik-duvaq şəlalələridir. Gəlinlik-duvaq şəlalələrində su çay yatağında yerləşən şəlalə gölünə çıxıntının üzərindən şaquli istiqamətdə tökülür. Ştat parkında bu növ şəlalələrə Ketskill strukturunun qayaları üzərindən və ya Hantli strukturunun qırmızı şist və qumdaşı süxurları üzərindən tökülərkən rast gəlinir. Parkdakı gəlinlik-duvaq şəlalələrinin yaranmasına səbəb olan çıxıntıları əmələ gətirən bərk süxurlar boz qumdaşıdır. Aşağıda yerləşən yumşaq qırmızı şist su, qum və çınqıl tərəfindən eroziyaya uğrayaraq şəlalə gölü əmələ gətirir.^[2]

Riketts Dərəsi Ştat Parkının rəsmi veb-saytında parkdakı şəlalələrin bölgüsündə həm toy tortu şəlalələri, həm də gəlinlik-duvaq şələləri verilib.^[11] Lakin Skot Braun "Pensilvaniya şəlalələri: Turistlər və fotoqraflar üçün kitabça" əsərində parkdakı şəlalələri 4 yerə bölmüşdür: şəlalə, kaskad, sürüşmə və uçurum. "Şəlalə" tipi gəlinlik-duvaq şəlalələrinə uyğun gəlir: bərk süxurdan əmələ gəlmiş süxurun üzərindən tökülür. Barun toy tortu şəlalələrini 3 yerə ayırmışdır: kaskad (terraslara malik şəlalələr), sürüşmə və uçurum.^[12]

 

Riketts Dərəsi Ştat Parkı Suskuehanna çay hövzəsində yerləşir. Bu ərazilərdə məskunlaşmış ən qədim insanlar İrokez illərində danışan suskuehannoklar olmuşdurlar. Onların sayı xəstəliklərə və İrokezlərin Beş Dövləti ilə apardıqları müharibələrə görə azalmış və 1675-ci ilə qədər onlar məhv olmuş, buralardan köçmüş və ya digər qəbilələrə assimilyasiya olunmuşdurlar. Bundan sonra Suskuehanna dərəsinin torpaqları irokezlərin nəzarəti altına keçmişdir. Onlar şərqdən gəlmiş Şauni və Delavar kimi köçəri qəbilələrə burada yerləşdirmişdilər.^[13]

5 noyabr 1768-ci ildə Böyük Britaniya Fort Stanviks müqaviləsi ilə Pensilvaniyada Nyu-Purçeyz kimi tanınan bu torpaları irokezlərdən almışdır.^[14] Bu torpaqlara hazırda Riketts Dərəsi Ştat Parkı olan ərazilər də daxil idi. ABŞ İstiqlal müharibəsindən sonra yerli amerikalıların demək olar ki, hamısı Pensilvaniyanı tərk etmişdir.^[15] Lütsern qraflığı 1786-cı ildə Nortamberlend qraflığından alınmış torpaqlarla təşkil olunmuşdur. Şəlalələrin yerləşdiyi Feyrmont taunşipi isə 1792-ci ildə məskunlaşılmışdır və 1834-cü ildə qraflığa birləşdirilmişdir.^[16] Təxminən 1890-cı ildə Kitçen çayındakı bir qayanın altında Murrey Reynolds tərəfindən (şəlalələrin biri onun adını daşıyır) "Suskuehanna regionunun xalqının" stilində bəzədilmiş dibçək tapılmışdır.^[17]

Riketts ailəsi 1851-ci ildə gələcəkdə ştat parkının tərkib hissəsi olacaq ərazilərə yiyələnməyə başlamışdır. Həmin il İliya Riketts və qardaşı Klemuel Şimal dağında hazırda Qonaqa gölü adlanan ərazinin ətrafında 5.000 ar (2.000 hektar) ərazi götürmüşdürlər. 1852-ci ildə onlar gölün sahilində daş ev tikmiş, oranı meyxana və otel kimi işlətmişdirlər.^[18][19] İliyanın oğlu Robert Brüs Riketts (ştat parkı onun şərəfinə adlandırılıb) ABŞ Vətəndaş müharibəsinə siravi əsgər kimi qatılmış, daha sonra polkovnik rütbəsinə qədər yüksəlmişdir. Müharibədən sonra R. B. Riketts Pensilvaniyaya qayıtmış və 1869-cu ildə gölün ətrafında olan əraziləri atasından satın almağa başlamışdır. Sonda onun əlinə dərələr və şəlalələrin də daxil olduğu 80.000 ar (32.000 hektar) ərazi keçmişdir.^[11][19]

Riketts və digər sakinlər təxminən 1865-ci ilə kimi buradakı dərələr və şəlalələr haqqında bixəbər olmuşdurlar. 1865-ci ildə Rikettsin balıqçılığa və Kitçen çayı boyunca gəzməyə gəlmiş iki qonağı tərəfindən dərələrin və şəlalələrin mövcudluğu aşkara çıxarılmışdır. 1872-ci ildə Riketts daş evi üçün üçmərtəbəli taxta ev tikdirmişdir. Taxta ev 1873-cü ildə Şimal Dağı Ev Oteli kimi açılmışdır və Rikettsin qardaşı Frank 1898-ci ilə kimi oteli işlətmişdir.^[18][20]

 

Riketts buradakı şəlalələrin 21-nə ad vermişdir. Bu adların bəziləri yerli Amerika adları, bəziləri isə yaxınlarının adları ilə bağlıdır.^[21] 1879-cu ildə Riketts Şimal Dağı Balıqçılıq Klubunu açmış^[20] və 1881-ci ildə Pensilvaniya senatı Çarlz Bukelaunun təklifi ilə Uzun gölməçənin adını dəyişdirib Qanoqa gölü qoymuşdur. Riketts ən hündür şəlalə və şəlalənin yerləşdiyi dərəni də Qanoqa adlandırmışdır. 1889-cu ildə Riketts Mett Hirlinqer və başqa 5 nəfərə Kitçen çayı boyunca cığırlar salmağı tapşırmışdır. Cığırların salınması və pillələrin tikilməsi 4 il çəkmişdir.^[21] Taxta ev 1897-ci ildə fəaliyyətsiz qalmış, 1903-cü ildə otel və balıqçılıq klubu bağlanmışdır. Daş ev Rikettsin yay evinə çevrilmişdir.^[18][20]

Riketts meşəqıran idi, lakin dərələr Riketts ailəsinin diqqəti sayəsində meşəqıran baltasından xilas edilmişdi.^[22] Riketts 1918-ci ildə vəfat etmişdir. 1920–1924-cü illərdə Pensilvaniya Ovçuluq Komissiyası Mərkəzi Pensilvaniya Meşə Materialları Şirkəti vasitəsilə Rikettsin mirasından 48.000 ar (19.000 hektar) torpaq almışdır. Bu alınmış ərazilər parkın Sullivan qraflığında yerləşən qərb hissəsinin böyük hissəsinə çevrilmişdir.^[23] Satışlar nəticəsində Riketts ailəsinin mirasından Qanoqa gölü, Li gölü və dərələri əhatə edən 12.000 ar (4.900 hektar) torpaq qalmışdır. 1930-cu illərdə əraziyə milli park statusunun verilməsi məsələsi gündəmə gətirilmiş və Milli Park Xidməti tərəfindən Mülki Mühafizə Korpusu düşərgəsinin salınması planlaşdırılmışdır.^[11][24][25] Lakin büdcə problemləri və İkinci dünya müharibəsinin başlaması bu planların həyata keçirilməsini əngəlləmişdir.^[11][26]

 

1942-ci ildə Pensilvaniya ştatı 82.000 $ qarşılığında varislərdən dərələrin və şəlalələrin də daxil olduğu 1.261 ar (510 hektar) torpaq satın almışdır. Nəhayət, 1944-cü ildə Riketts Dərəsi Ştat Parkı açılmışdır. Pensilvaniya ştatı 1945 və 1950-ci illərdə varislərdən 68.000 $ qarşılığında ümumilikdə 10.000 ar (4.000 hektar) daha torpaq almışdır. Hazırda ştat parkının ərazisinin 10.000 arı (4.000 hektarı) Riketts ailəsindən alınmış, 3.000 arı (1.200 hektarı) isə başqalarından satın alınmış torpaqlar təşkil edir.^[11][23] 1947-ci ildə nəşr olunmuş bir qəzet məqaləsinə görə həmin il parkın 50.000 ziyarətçisi olmalı idi. Məqalədə həmçinin ştatın ərazini satın aldıqdan sonra həyata keçirdiyi işlər barədə də söz açılmışdı. Ştat parkındakı Folz cığırı yenidən salınmış, bütün daş pillələr yenidən yerləşdirilmiş və nişanlar əlavə olunmuşdur. Təhlükəsizliyi təmin etmək məqsədilə ağacdan hazırlanmış məhəccərli asma körpülər salınmış, təhlükədə yaradan qayalar yığışdırılmış və cığırın marşrutu şəlalələrə daha yaxın olacaq şəkildə yenidən təyin olunmuşdur. Adams şəlaləsi yaxınlığındakı Everqrin cığırı bu dövrdə salınmışdır.^[22]

1969-cu ildə Dərələr Təbiət Ərazisi Milli Təbiət Abidəsi statusu almış və 1993-cü ildə Pensilvaniya Ştat Parkı Təbiət Ərazisinə çevrilmişdir.^[11] 1996-cı ildə yağan güclü yağışlar Folz cığırındakı iki körpünü sıradan çıxarmışdır. Cığır vasitəsilə materialların daşınması çətin olduğundan 1997-ci ilin əvvəllərində ABŞ Ordu Milli Qvardiyasına məxsus bir vertolyot körpülərin yenidən tikilməsi üçün 11 metr uzunluğunda şalbanlar gətirmişdir.^[27] 1997-ci ilin qışında ilk dəfə ştat parkının Qanoqa dərəsi hissəsində buz dırmanışı idmanı ilə məşğul olmağa icazə verilmişdir.^[28] Həmin il yanğınsöndürmə qurumları soyuq şəraitdə parkda yaralanmış insanları xilas etmək üçün təlim keçirmişdir.^[29] 1998-ci ildə "Folz cığırını yenidən bərpa etmək və inkişaf etdirmək" üçün dördillik layihə başladılmışdır. Üç park işçisi cığırı stabilləşdirmək, aşınmanı azaltmaq və bəzi körpüləri bərpa etmək üçün ayaqüstə materiallar daşımışdır.^[30] 2001-ci ildə Adam Yanq "Pensilvaniya gəzintisi: Pensilvaniyanın ən böyük gəzinti macəralarının atlası" əsərində Folz cığırı haqqında yazır: "Bu sadəcə ştatdakı ən gözəl gəzinti deyil, Şərqin ən yaxşı gəzintilərindən biridir".^[1] "Backpacker" jurnalının oxucuları 2009-cu ildə Folz cığırını Pensilvaniyanın ən yaxşı gəzinti cığırı, 2010-cu ildə isə şimal-şərqi ABŞ-nin ən yaxşı gəzinti cığırlarından biri seçmişdirlər.^[31][32]

 

Kitçen çayı ştat parkından 3 dərə vasitəsilə axır: Riketts dərəsi, Li dərəsi və Qlen dərəsi. Şəlalələr hər dərədə ən cənubdan ən şimala qədər olmaqla Kitçen çayının yuxarı axınına görə sıralanır. Bu düzülüş həm də Folz cığırında gəzintiyə çıxmış turistin çayın şimalında sayahət edərkən şəlalələri görmə sırasıdır.^[3]

Folz cığırı 11,4 km uzunluğa malik halqaşəkilli cığırdır. PA 118 yolundan başlayan cığır çay boyunca şimala doğru 2,9 km uzanaraq Uoters Mitdə bölünür. Li dərəsini keçdikdən sonra şimala doğru uzanmağa davam edən cığırın Haylend dərəsinə qədər olan uzunluğu 1,9 km təşkil edir. Haylend cığırından sonra Qanoqa dərəsinə doğru 1,6 km uzanır. Cənub-şərqə dönən cığır Qanoqa dərəsinin içindən Uoters Mit qayıdır. Bu hissənin uzunluğu isə 2,1 km təşkil edir. Cığır Rikett dərəsindən keçərək PA 118 yolunda başa çatır.^[33]

Hər şəlalənin təsviri adı ilə başlayır. Pensilvaniya Mühafizə və Təbii Ehtiyatlar Departamentinin (PMTED) Ştat Parkları Bürosuna görə parkda 22 adlandırılmış şəlalə (Şinql Kebin və Kitçen şəlalələrini hesaba qatmır),^[3] ABŞ Geoloji Araşdırmalar Qurumunun Coğrafi Adlar İnformasiya Sisteminə görə parkda 23 adlandırılmış şəlalə (Şinql Kebin şəlaləsini hesaba qatmır),^[34] Skot Braunun "Pensilvaniya şəlalələri: Turistlər və fotoqraflar üçün kitabça" adlı kitabına görə isə parkda 24 adlandırılmış şəlalə var.^[5] Ştat parkında adlandırılmamış şəlalələr də mövcuddur ki, o zaman ümumilikdə ştat parkındakı şəlalələrin sayı 33–34-ə çatır.^[35][36][37] Şəlalələrin klassifikasiyası üçün Braunun klassifikasiyasından istifadə olunur: şəlalə, kaskad, sürüşmə və uçurum. Bəzi şəlalərin klassifikasiyası üçün bu tiplərin kombinasiyasından da istifadə olunmuşdur.^[5] Hər şəlalə üçün adının etimologiyası, Folz cığırındakı yeri haqqında məlumat və şəkillər verilmişdir.

 

Riketts dərəsi Kitçen dərəsinin cənubuna və Uoters Mitin aşağı axınına verilən addır.^[5][11][38] PA 118 yolu ilə Uoters Mit arasında yerləşmiş olub uzunluğu 2,9 km təşkil edir, bu isə onu ən uzun dərə edir. Dərənin cənub hissəsində baldırğanların üstünlük təşkil etdiyi qədim meşələr yerləşir.^[39] Riketts dərəsi tamamilə Ketskill strukturunda yerləşir və Kitçen çayının bu hissəsində yerləşən bütün şəlalələrin şəlalə gölləri var.^[2]

Riketts dərəsi yeganə dərədir ki, üzərindəki adlandırılmış şəlalələrin sayı mənbələrdən asılı olaraq müxtəlifdir. Təkcə Braunun kitabında Şinql Kebin adlı şəlalə göstərilir. Şinql Kebin şəlaləsi Kitçen çayının qolunda yerləşən yeganə adlandırılmış şəlalədir.^[39] Riketts dərəsinin cənub qurtaracağında — PA 118 yolunun yaxınlığında yerləşən şəlalələrin adları ən mübahisəli olanlardır. ABŞ Geoloji Araşdırmalar Qurumunun Coğrafi Adlar İnformasiya Sisteminə görə parkda Kitçen şəlaləsi (koordinatları PA 118 körpüsünə yaxındır) və Adams şəlaləsi (koordinatları PA 118 yolunun daha cənubundadır) adlı şəlalələr var.^[4][40] Braunun kitabında da bu iki şəlalə ayrı şəlalər kimi göstərilir və Kitçen şəlaləsinin hündürlüyünü 2,7 metr olduğu qeyd olunur.^[5] 1947-ci ilə aid bir qəzet məqaləsində avtomagistal körpüsünün altında adlandırılmamış şəlalə olduğunu və "Adams şəlaləsinin buradan elə də uzaq olmadığını" qeyd olunmuşdur.^[22] Rəsmi park xəritəsində ancaq Adams şəlaləsi və körpüdən qısa məsafədə yerləşdiyi göstərilir və hündürlüyünün 11 metr olduğu qeyd olunur.^[3] PMTED Pensilvaniya geologiya cığırı kitabçasına görə isə Kitçen şəlaləsi Adams şəlaləsinin digər adıdır.^[2]

Ad[3]	Hündürlük[3][41]	Hündürlük (dən. səv.)[34]	Koordinatlar[34]	Tipi[5]	Şəkil
Adams	11,0 m	370 m[40]	41°17′54″ şm. e. 76°16′23″ q. u.	uçurum
Adam Keyl Şimal Dağı Balıqçılıq Klubunda işləyən gözətçi idi[42][43] və hələ 1947-ci ildə şəlalə onun adı ilə adlandırılmışdı.[22] PMTED Pensilvaniya geologiya cığırı kitabçasına görə Adam şəlaləsi parkdakı ən gözəl və əlçatan şəlalədir.[2] Şəlalə parkda PA 118 yolunun cənubunda yerləşən və Folz cığırından görünməyən yeganə şəlalədir. 1,6 kilometr uzunluğunda olan Everqrin cığırında yerləşən avtomobil dayanacağından çox da uzaqda yerləşmir.[3] Şəlalə qayada kiçik nov əmələ gətirir[44] və Levenuert adlı kiçik şəlalə gölünün diametri 9,1 metr, dərinliyi isə 2,4–3 metrdir.[2] Şəlalə gölü Pensilvaniyanın Uilks-Barre şəhərindən olan kömür mədənləri sahibi və balıqçılıq klubun prezidenti olmuş Frenk Levenuertin şərəfinə adlandırılmışdır.[42][43]
Kitçen	2,7 m	376 m[4]	41°17′57″ şm. e. 76°16′26″ q. u.	şəlalə
Kitçen şəlaləsi PA 118 körpüsünün altında yerləşir və qayada genişliyi 0,91 metr olan nov əmələ gətirir.[44][45] Brauna görə Kitçen şəlaləsi parkdakı adlandırılmış ən alçaq şəlalədir (2,7 metr). Lakin Pensilvaniya geologiya cığırı kitabçasına görə hündürlüyü 5,5 metrdir.[2][5] Folz cığırından görünsə də, PMTED-nin 22 adlandırılmış şəlaləsindən biri deyil. Adı sadəcə Braunun kitabında və AGAQ CAİS-də çəkilir.[4][5]
Şinql Kebin	7,6 m	420 m[46]	41°18′56″ şm. e. 76°16′23″ q. u.	kaskad
Şinql Kebin şəlaləsi Kitçen çayının sol sahilindən daxil olan Şinql Kebin çayının üzərində yerləşir. Folz cığırı şəlaləyə gələn çayın qarşı tərəfində — sağ sahildədir və ilin böyük hissəsində yarpaqlar mənzərəni gizlədir. PMTED-nin 22 adlandırılmış şəlaləsindən biri deyil, amma adı Braunun kitabında və AGAQ CAİS-də çəkilir.[5]
Murrey Reynolds	4,9 m	441 m[47]	41°19′06″ şm. e. 76°16′26″ q. u.	uçurum
Murrey Reynolds (1838–1904) polkovnik, siyasətçi və Robert Brüs Rikettsin həyat yoldaşı Elizabet Reynolds Rikettsin qardaşı idi.[48] Murrey Reynolds şəlaləsi novun ortasında yerləşən kafedra formasındakı qayaya görə Pulpit şəlaləsi adı ilə də tanınır.[45] PA 118 yolundan 2,1 km şimalda, Uoters Mitdən 0,8 km cənubda yerləşir. Folz cığırı ilə şimaldan başlanılan səyahətdə qarşılaşılan ilk PMTED tərəfindən adlandırılmış şəlalə Murrey Reynolds şəlaləsidir.[39]
Şeldon Reynolds	11,0 m	450 m[49]	41°19′09″ şm. e. 76°16′28″ q. u.	şəlalə, daha sonra kaskad
Şeldon Reynolds (1845–1895) vəkil, bankir, tarixçi və Robert Brüs Rikettsin həyat yoldaşı Elizabet Reynolds Rikettsin qardaşı idi.[50] Şeldon Reynolds şəlaləsi PA 118 yolundan 2,4 km şimalda, Uoters Mitdən 0,48 km cənubda yerləşir. Səyahətçilər Şeldon Reynolds şəlaləsinə cənubdan yaxınlaşanda Harrison Rayt şəlaləsini də görə bilərlər.[39][45]
Harrison Rayt	8,2 m	463 m[51]	41°19′14″ şm. e. 76°16′31″ q. u.	şəlalə
Harrison Rayt (1850–1885) mineralogiya üzrə doktorluq dərəcəsi almış vəkil idi və arxeologiya ilə də maraqlanırdı. Robert Brüs Riketts ilə birlikdə Vayominq Tarix və Geologiya Cəmiyyətində fəaliyyət göstərirdi.[52][53] Harrison Rayt parkdakı ən fotogenik şəlalə hesab olunur.[44] Şəlalə PA 118 yolundan 2,6 km şimalda, Uoters Mitdən 0,32 km cənubda yerləşir.[39]

 

Marsiya Bonta "Pensilvaniyada xarici səyahətlər: Fərdi və qrup gəzintiləri üçün təbiət yerləri kitabçası"nda "bütün cığırın ən sevimli hissəsi olan qayalı, sıldırımlı Li dərəsi"nin də adını çəkir. Bonta bildirmişdir ki, Li dərəsi bir tərəfdən qayalarla, bir tərəfdən isə dalğalanan su ilə əhatə olunan uzaq çölü xatırladır və bu dərədə parkın ən görməli şəlalələrindən bir neçəsi yerləşir.^[54]

Li dərəsi adını eyniadlı göldən almışdır. Bu göl isə R. B. Rikettsin ikinci qızı Frensis Linin (1881–1970) şərəfinə adlandırılmışdır. O, 1921-ci ildə hakim Uilyam Maklin ilə evlənmişdir.^[23][42][43] Li həm də R. B. Rikettsin anası Marqaret Li Lokart Rikettsin (1810–1891) orta adı olmuşdur.^[55] 1907-ci ildə R. B. Riketts Li gölündən hidroelektrik enerji əldə etmək ümidi ilə Kitçen çayının Li dərəsi bölməsində yerləşən şəlalələrin yuxarı axınında bənd tikdirmişdir. Lakin bənd yaxşı tikilmədiyindən funksiyasını yerinə yetirə bilməmişdir. Ştat bəndi yararsız hesab etmişdir və 1956-cı ildə göl qurumuşdur.^[55][56] Demək olar ki, bütün Li dərəsi Hantli dağ strukturunda yerləşir, amma cənub qurtacağındakı kiçik hissə (Uoters Mit daxil olmaqla) Ketskill strukturunun tərkibindədir.^[2]

Li dərəsində adlandırılmış səkkiz şəlalə yerləşir. PA 118 yolundan Uoters Mitə və Li dərəsinin cənubuna qədər məsafə 2,9 km təşkil edir. Şimaldan da dərəyə çatmaq mümkündür: Cin gölünün yaxınlığındakı avtomobil dayanacağından ən şimalda yerləşən Onondaqa şəlaləsinə qədər məsafə 1,67 km təşkil edir.^[44] Li dərəsinin şimal qurtaracağı ilə Qanoqa dərəsi arasında uzunluğu 1,9 km olan Haylend cığırı yerləşir. Bu cığır Onondaqa şəlaləsinin şimalında Folz cığırı ilə görüşür. Haylend cığırının həmçinin nisbətən cənubda yerləşən F. L. Riketss şəlaləsi ilə qısa əlaqəsi var.^[3] Folz cığırının ən şimalda yerləşən bu iki şəlalənin yaxınlığından keçən hissəsi 2000-ci illərin əvvəlində yenidən tikilməli idi.^[39][45]

Ad[3]	Hündürlük[3]	Hündürlük (dən. səv.)[34]	Koordinatlar[34]	Tipi[5]	Şəkil
Vayandot	4,6 m	490 m[57]	41°19′20″ şm. e. 76°16′29″ q. u.	şəlalə
Vayandot şəlaləsi Uoters Mitdən görünən görünən iki adlandırılmış şəlalədən biridir (digəri Qanoqa dərəsində yerləşən Eri şəlaləsidir). Şəlalə Li dərəsində adlanıdırılmış ilk şəlalədir və Uoters Mitin yuxarını axınının 0,14 kilometrliyində yerləşir.[44] Vayandotlar (və ya huronlar) irokezdilli xalq idi və müasir dövrdə Ontorio şəhəri olan torpaqlarda yaşayırdılar. Xəstəliklərə görə onların sayı azalmışdır, 1649-cu ildə isə irokezlər tərəfindən məğlub edilmişdirlər. Hazırda özünü vayandotlar adlandıran xalq Oklahomada yaşayır.[58]
B. Reynolds	12,2 m	508 m[59]	41°19′24″ şm. e. 76°16′29″ q. u.	şəlalə
Bencamin Reynolds (1840–1913) bankir və R. B. Rikettsin həyat yoldaşı Elizabet Reynolds Rikettsin qardaşı idi. Reynolds və Riketts ailələri Pensilvaniyanın Uilks-Barre şəhərində bir ikimərtəbəli evi bölüşürdülər.[60] B. Reynolds şəlaləsi Uoters Mitin yuxarı axınının 0,16–0,32 kilomterlik hissəsində yerləşir və Li dərəsində adlandırılmış ikinci şəlalədir. Tökülən suyun miqdarı az olanda sadəcə "at quyruğu" şəlaləsinə çevrilir.[44]
R. B. Riketts	11,0 m	510 m[61]	41°19′27″ şm. e. 76°16′27″ q. u.	kaskad
Robert Brüs Riketts (1839–1918) ABŞ Vətəndaş müharibəsi zamanı İttifaq ordusunda polkovnik olmuşdur. R. B. Riketts Gettisberq döyüşündə də iştirak etmişdir. Onun əlinə dərələr və şəlalələrin də daxil olduğu 80.000 ar (32.000 hektar) ərazi keçmişdir. Riketts hazırda ştat parkının tərkib hissəsi olan qədim meşəni qoruduğuna görə ştat parkı onun şərəfinə adlandırılmışdır. Riketts Kitçen çayı üzərində yerləşən 21 şəlaləni adlandırmışdır. Riketts orijinal Folz cığırını salmaq üçün 6 işçi işə götürmüşdür. Cığırın salınması 1889-cu ildən 1893-cü ilə kimi davam etmişdir.[11][62] "Müstəsna dərəcədə gözəl" olan R. B. Riketts şəlaləsi Uoters Mitin yuxarı axınının 0,39 kilometrliyində yerləşir və Li dərəsində adlandırılmış 3-cü şəlalədir.[44]
Ozon	18,3 m	534 m[63]	41°19′32″ şm. e. 76°16′29″ q. u.	kaskad
Şəlalə adını Uilks-Barredə yerləşən eyniadlı turizm klubundan almışdır.[42][43] Klub üçün bu adın seçilmə səbəbi müəmmalıdır, lakin ABŞ-də yerləşən başqa bir Ozon şəlaləsinin adlandırılma səbəbi şəlalənin yaxınlığındakı havanın "stimullaşdırıcı xüsusiyyət"ə malik olduğuna inanılması idi.[64][65] Ozon şəlaləsi Li dərəsində ən hündür (8 metr), parkda isə ikinci ən hündür şəlalədir. Uoter Mitin yuxarı axınının 0,56 kilometrliyində yerləşir və Li dərəsində adlandırılmış 4-cü şəlalədir.[44] Folz cığırı şəlalənin yaxınlığından kəskin dönüş edərək Kitçen çayının üzərindən keçir.[45]
Huron	12,5 m	547 m[66]	41°19′36″ şm. e. 76°16′27″ q. u.	sürüşmə
Huron şəlaləsi 90 dərəcəlik dönüş edərək Hantli dağ strukturundakı qumdaşından aşağı tökülür. Uoters Mitin yuxarı axınının 0,80 kilometrliyində yerləşir və Li dərəsində adlandırılmış beşinci şəlalədir. Huron şəlaləsinin yuxarı hissəsi Şauni şəlaləsinin şəlalə gölününün çox yaxınlığından yerləşir. Braun güman edir ki, bu iki şəlalə bir zamanlar vahid şəlalə idi.[44] Huronlar (və ya vayandotlar) irokezdilli xalq idi və müasir dövrdə Ontario şəhəri olan torpaqlarda yaşayırdılar. Xəstəliklərə görə onların sayı azalmışdır, 1649-cu ildə isə irokezlər tərəfindən məğlub edilmişdirlər. Hazırda özünü huronlar adlandıran xalq Kvebekdə yaşayır.[58]
Şauni	9,1 m	570 m[67]	41°19′40″ şm. e. 76°16′26″ q. u.	şəlalə
Şauni şəlaləsi Uoters Mitin 0,82 kilometrliyində yerləşir və Li dərəsində adlandırılmış 6-cı şəlalədir.[44] Şauni və Huron şəlalələri cığırın qarşı tərəfində — Kitçen çayının sol sahilində sınmış qumdaşından böyük sıldırım qaya oyur.[45] Braun güman edir ki, Şauni və Huron şəlalələri bir zamanlar vahid şəlalə idi.[44] Şaunilər Pensilvaniyaya XVII əsrin sonlarında qaçqın kimi gəlmiş alqonkindilli xalq idi. Onlar bu torpaqları 1772-ci ilə qədər tərk etmişdirlər.[68][69]
F. L. Riketts	11,6 m	606 m[70]	41°19′46″ şm. e. 76°16′26″ q. u.	sürüşmə
Frank L. Riketts (1843–1908) R. B. Rikettsin kiçik qardaşı idi və 1873-cü ildən 1898-ci ilə kimi Rikettsin Şimal Dağı Ev Otelini idarə etmişdir. Frank uşaqlıqda keçirdiyi skarlatin xəstəliyinə görə kar olmuşdur.[20][42][71] F. L. Riketts şəlaləsi Uoters Mitin 1,01 kilometrliyində yerləşir və Li dərəsində adlandırılmış 7-ci şəlalədir.[44] Cığır əvvəllər bu şəlalənin yaxınlığından — Kitçen çayının sol sahilindən keçirdi. Lakin taxta pillələr yaş və davamsız olduğuna görə 2003-cü ildə cığır Kitçen çayının sağ sahilinə köçürülmüşdür.[45]
Onondaqa	4,6 m	633 m[72]	41°19′52″ şm. e. 76°16′26″ q. u.	kaskad
Onondaqa şəlaləsi Uoters Mitin 1,17 kilometrliyində yerləşir. Li dərəsində adlandırılmış səkkizinci və sonuncu şəlalədir. Cin gölünün yaxınlığından yerləşən avtomobil dayanacağının 1,67 km cənubunda yerləşir.[44] Cığırın Onondaqa şəlaləsinə gedən hissəsi fırtınadan sonra məhv olandan sonra 2001-ci ilə kimi yenidən bərpa olunmalı idi.[39] Onondaqalar irokezdilli xalq idi və İrokez Konfederasiyasının orijinal üzvlərindən biri idi. Onların Nyu-Yorkun Onondaqa şəhərində yerləşən kəndi irokezlərin paytaxtı idi.[73]

Qanoqa şəlaləsi. Payızda (solda) və qışda (sağda).

1875-ci ilə qədər Riketts Kitçen çayı üzərindəki ən hündür şəlalə olan Qanoqa şəlaləsini adlandırmış,^[74] 1881-ci ildə Uzun gölməçənin adını dəyişib Qanoqa gölü qoymuşdur. "Qanoqa" adını Pensilvaniya senatoru Çarlz Bukelau təklif etmişdi. Belə ki, bu söz irokez sözü olub, Seneka dilində "dağda su" deməkdir.^[75] Lakin Donehoo "Pensilvaniyadakı hindu kənd və yer adlarının tarixi" kitabında qeyd etmişdir ki, bu söz əslində Kayuqa dilindədir və "axan yağ" deməkdir və Nyu-Yorkda yerləşən Kayuqa kəndinin adı ilə bağlıdır.^[76] Adının mənası nə olursa olsun, Qanoqa şəlaləsi Kitçen çayının Qanoqa dərəsindən keçən hissəsinin mənbəyidir və onun ən hündür şəlaləsidir.^[3]

1842-ci ildə Kitçen çayının Qanoqa dərəsi hissəsində şəlalələrin yuxarı axın tərəfində bir bənd tikilmişdir. Təxminən 1905-ci ildə Riketts hidroelektrik enerji əldə etmək məqsədilə bəndi gücləndirmiş və su hövzəsinin adını Roz gölü qoymuşdur (Roz Rikettsdə ailə adı idi). Lakin Roz gölü və Li gölü bəndləri yaxşı tikilmədiyindən hidroelektrik enerji əldə etmək mümkün olmamışdır. Ştat bəndi yararsız hesab etmiş və 1969-cu ildə Roz gölü qurumuşdur.^[55][56] Qanoqa dərəsi Li dərəsi kimi dik deyil. Hər iki dərəsinin böyük hissəsi Hantli dağ strukturunda yerləşir, sadəcə cənub qurtaracaqda yerləşən kiçik hissəsi (Uoters Mit də daxil olmaqla) Ketskil strukturunun tərkibindədir.^[2] Qanoqa dərəsində 10 adlandırılmış şəlalə yerləşir. PA 118 yolundan Uoters Mit və Qanoqa dərəsinin cənub qurtaracağına qədər məsafə 2,9 kilometr təşkil edir. Cin gölünün yaxınlığında yerləşən Roz gölü avtomobil dayanacağından ən şimalda yerləşən Mohok şəlaləsinə qədər məsafə 0,48 kilometrdir. Burada həmçinin 4,5 kilometr uzunluğunda olan Qanoqa Vyu cığırı yerləşir. Cığır Pensilvaniya 487 nömrəli yoldan qərbdə Qanoqa şəlaləsinə qədər uzanır. Mohok şəlaləsinin şimalında qısa məsafədə Folz cığırı ilə görüşən Haylend cığırı Qanoqa dərəsi ilə Li dərəsinin şimal qurtaracaqlarını birləşdirən 1,9 kilometrlik "konnektor"dur.^[3][44]

Ceff Mitçel "Sonsuz dağlarla yürümək: Pensilvaniyanın şimal-şərqindəki çöllükləri kəşf etmək" kitabında qeyd etmişdir ki, Qanoqa dərəsi parkdakı favorit yerdir.^[77]

Ad[3]	Hündürlük[3]	Hündürlük (dən. səv.)[34]	Koordinatlar[34]	Tipi[5]	Şəkil
Eri	14,3 m	490 m[78]	41°19′18″ şm. e. 76°16′40″ q. u.	kaskad
Eri şəlaləsi Uoters Mitdən görünə bilən iki şəlalədən biridir (ikincisi Li dərəsində yerləşən Vayandot şəlaləsidir). Qanoqa dərəsində adlandırılmış ilk şəlalədir və Uoters Mitin yuxarı axınının 0,16 kilometrliyində yerləşir.[33][44] Erilər Eri gölünün cənub sahilində yaşayan irokezdilli xalq idi. Seneka və digər irokezlərlə gedən müharibələr nəticəsində 1656-cı ilə qədər tamamilə yox olmuşdurlar.[79]
Tuskarora	14,3 m	522 m[80]	41°19′17″ şm. e. 76°16′46″ q. u.	kaskad, daha sonra şəlalə
Tuskarora şəlaləsi Qanoqa dərəsində adlandırılmış ikinci şəlalədir və Uoters Mitin yuxarı axınının 0,16 kilometrliyində yerləşir.[33][44] Tuskaroralar əvvəlcə Şimali Karolinada yaşamış, daha sonra Nyu-Yorka köçmüş irokezdilli xalq idi. 1713-cü ildə Tuskarora İrokez Konfederasiyasının altıncı və sonuncu üzvü olmuşdur.[81] ABŞ İstiqlal müharibəsində Tuskarora və onların müttəfiqi Onayda ABŞ-ni dəstəkləyən yeganə irokezlər idi.[82]
Konestoqa	5,2 m	556 m[83]	41°19′16″ şm. e. 76°16′56″ q. u.	sürüşmə
Konestoqa şəlaləsi Qanoqa dərəsində adlandırılmış üçüncü şəlalədir və Uoters Mitin yuxarının 0,48 kilometrliyində yerləşir.[33][44] Konestoqalar və ya saskuehannoklar Saskuehannok çayında yaşayan irokezlər idi. Parkın özü də Saskuehannok çayının hövzəsində yerləşir. İrokezlər saskuehannokları 1675-ci ildə müharibədə məğlub etdikdən sonra sağ qalanlar digər qəbilələrə qarışmış, sonuncu üzvləri 1763-cü ildə Pakston Boyz zamanı öldürülmüşdür.[84] Braun bu şəlaləni "elə də fotogenik" hesab etmir.[85]
Mogikan	11,9 m	545 m[86]	41°19′18″ şm. e. 76°16′58″ q. u.	sürüşmə
Mogikan şəlaləsi Qanoqa dərəsində adlandırılmış dördüncü şəlalədir və Uoters Mitin yuxarı axınının 0,64 kilometrliyində yerləşir.[33][44] Mogikanlar və ya magikanlar əvvəllər Hudzon çayının yuxarı hissəsində yaşayan alqonkindilli xalq idi. Onlar Mohok və digər irokezlərə qarşı uzun müddət döyüşdükdən sonra 1673-cü ildə uduzmuş[87] və bir neçə il Pensilvaniyada yaşamışlar. Mogikan şəlaləsi iki hissədən ibarətdir: yuxarı və aşağı. Braun qeyd edir ki, hər iki hissənin şəklini eyni anda çəkmək çətindir.[88]
Delavar	11,3 m	556 m[89]	41°19′20″ şm. e. 76°16′59″ q. u.	sürüşmə
Delavar şəlaləsi Qanoqa dərəsində adlandırılmış beşinci şəlalədir və Uoters Mitin 0,8 kilometrliyində yerləşir.[33][44] Delavarlar Delavar çayı boyunca yaşamış alqonkindilli xalq idi. Onlar 1682-ci ildə torpaqlarını Uilyam Pennə satmağa başlamışdırlar; ağların qərbə yürüşü nəticəsində 1772-ci ilə qədər bütün delavarlar Pensilvaniyanı tərk etmişdirlər.[90][91] Braun qeyd edir ki, ölçüsü kiçik olduğundan yürüş zamanı onu görməmək olar.[88]
Seneka	3,7 m	566 m[92]	41°19′22″ şm. e. 76°16′59″ q. u.	sürüşmə
Seneka şəlaləsi Qanoqa dərəsində adlandırılmış altıncı şəlalədir və Uoters Mitin 0,8 kilometrliyində yerləşir.[33][44] Senekalar irokezdilli xalq idi və İrokez Beş Dövlətinin ən qərbdə yaşayan qəbiləsi idi. Onlar irokezlər arasında "Qərb qapılarının qoruyucuları" və "Böyük qardaşlardan biri" adları ilə tanınırdılar. İrokezlərin iki müharibə şefi Senekadan seçilmişdi.[93] Senekalar Pensilvaniyaya yaxşı bələd idilər və ştatın qərb hissəsində ov edirdilər.[94] Braun Seneka şəlaləsinin kiçik ölçülü olduğunu qeyd edir.[88]
Qanoqa	28,7 m	598 m[95]	41°19′26″ şm. e. 76°17′02″ q. u.	kaskad
Qanoqa şəlaləsi Qanoqa dərəsində adlandırılmış yeddinci şəlalədir və Uoters Mitin 1,1 kilometrliyində yerləşir.[33][44] Braun Qanoqa şəlaləsini parkın "cəvahiratı" adlandırır və qeyd edir ki, çay şəlalənin yuxarı hissəsinin yaxınlığında istiqamətini dəyişdirir.[96] Quruluşuna görə bir çox insanlar bu şəlalədə yıxılmış və yaralanmışdır.[45]
Kayuqa	3,4 m	622 m[97]	41°19′31″ şm. e. 76°17′06″ q. u.
Kayuqa şəlaləsi Qanoqa dərəsində adlandırılmış səkkizinci şəlalədir və Uoters Mitin 1,3 kilometrliyində yerləşir.[33][44] Brauna görə şəlalə "heç fotogenik deyil".[98] Kayuqalar irokezdilli xalq idi və irokezlərin orijinal beş üzvündən biri idilər; onların torpağı mərkəzi Onondaqa ilə qərbi Seneka arasında yerləşirdi. Onlar İrokez Konfederasiyasında "Balaca qardaşlar" adı ilə tanınırdılar və "Senakalar ilə birləşmişdilər".[93]
Onayda	4,0 m	648 m[99]	41°19′36″ şm. e. 76°17′14″ q. u.	şəlalə
Onayda şəlaləsi Qanoqa dərəsində adlandırılmış doqquzuncu şəlalədir və Uoters Mitin 1,4 kilometrliyində yerləşir.[33][44] Braun bu şəlalənin şəklini çəkməyin necə zövq verdiyini qeyd edir.[98] Onaydalar irokezdilli xalq idi və irokezlərin orijinal beş üzvündən biri idilər; onların torpağı Mərkəzi Onondaqa ilə şərqi Mohok arasında yerləşirdi. Onlar İrokez Konfederasiyasında "Balaca qardaşlar" adı ilə tanınırdılar və "Mohoklar ilə birləşmişdilər".[93] ABŞ İstiqlal müharibəsində Onayda və onların müttəfiqi Tuskarora ABŞ-ni dəstəkləyən yeganə irokezlər idi.[82]
Mohok	11,3 m	660 m[100]	41°19′39″ şm. e. 76°17′14″ q. u.	şəlalə, daha sonra sürüşmə
Mohok şəlaləsi Qanoqa dərəsində adlandırılmış onuncu (həm də sonuncu) şəlalədir və Uoters Mitin 1,8 kilometrliyində yerləşir.[33][44] Şəlalə həm də Cin gölünün yaxınlığında yerləşən Roz gölü avtomobil dayanacağından 0,48 kilometr uzaqlıqdadır.[3][44] Mohoklar irokezdilli xalq idi və İrokez Beş Dövlətinin ən şərqdə yaşayan qəbiləsi idi. Onlar irokezlər arasında "Şərq qapılarının qoruyucuları" və "Böyük qardaşlardan biri" adları ilə tanınırdılar. Mohokların İrokez şurasında veto səsi vermək hüququna malik idilər.[93]

 

Onondaqa şəlaləsi və pilləkanlar

• Bachelder, John B. Popular resorts, and how to reach them. Combining a Brief Description of the Principal Summer Retreats in the United States, and the Routes of travel Leading to Them. Boston, Massachusetts: J.B. Bachelder Publishing. 1875. OCLC 317328980.
• Bonta, Marcia. Outbound Journeys in Pennsylvania: A Guide to Natural Places for Individual and Group Outings. University Park, Pennsylvania: The Pennsylvania State University Press. 1987. ISBN 0-271-00606-4.
• Brown, Scott E. Pennsylvania waterfalls: a guide for hikers and photographers. Mechanicsburg, Pennsylvania: Stackpole Books. 2004. ISBN 0-8117-3184-7.
• Donehoo, George P. A History of the Indian Villages and Place Names in Pennsylvania (PDF) (Second Reprint). Lewisburg, Pennsylvania: Wennawoods Publishing. 1999 [1928]. ISBN 1-889037-11-7. 2012-07-11 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 13 may 2016. ISBN refers to a 1999 reprint edition, URL is for the Susquehanna River Basin Commission's web page of Native American Place names, quoting and citing the book
• Kulp, George Brubaker. Families of the Wyoming Valley: Biographical, Genealogical and Historical. Sketches of the Bench and Bar of Luzerne County, Pennsylvania. 3. Wilkes-Barre, Pennsylvania: E.B. Yordy. 1890.
• Mitchell, Jeff. 13. Falls Trail (Ricketts Glen State Park) // Hiking the Endless Mountains: Exploring the Wilderness of Northeast Pennsylvania. Mechanicsburg, Pennsylvania: Stackpole Books. 2003. ISBN 0-8117-2648-7.
• Petrillo, F. Charles. Ghost Towns of North Mountain: Ricketts, Mountain Springs, Stull (PDF). Wyoming Historical & Geological Society. 1991. OCLC 25080093.
• Richter, Daniel K. Chapter 1. The First Pennsylvanians // Miller, Randall M., and Pencak, William A. (redaktor ). Pennsylvania: A History of the Commonwealth. University Park, Pennsylvania: The Pennsylvania State University and the Pennsylvania Historical and Museum Commission. 2002. ISBN 0-271-02213-2.
• Shultz, Charles H. (Editor). The Geology of Pennsylvania. Harrisburg and Pittsburgh, Pennsylvania: Pennsylvania Geological Society and Pittsburgh Geological Society. 1999. 372–374, 391, 399, 818. ISBN 0-8182-0227-0. ([[:Category:|link]])[[Category:]]
• Tomasak, Peter. In Command of Time Elapsed: The Life and Times of Robert Bruce Ricketts. Kyttle, Pennsylvania: North Mountain Publishing Company. 2008.
• Tornton, Ruzzell. Amerika yerlilərinin holokostu və sağ qalması: 1492-ci ildən əhali tarixi. The Civilization of the American Indians series. 186. Norman, Oklahoma: The University of Oklahoma Press. 1990. ISBN 0-8061-2220-X.
• Van Dayver, Bredford B. Pensilvaniya geologiyasının yol kənarı. Missula, Montana: Mountain Press Publishing Company. 1990. ISBN 0-87842-227-7.
• Uolleys, Poul A.U.; Uilyam A.Hanter. Pensilvaniya hinduları (Second). Harrisburq, Pensilvaniya: Pensilvaniya Tarix və Muzey Kommisiyası. 2005. ISBN 978-1-4223-1493-7. OCLC 1744740. (Note: OCLC refers to the 1961 First Edition).
• Vren, Kristofer; Vayominq Tarix və Geologiya Cəmiyyəti. Şimali Appalaç hindularının dulusçuluq sənətinin öyrənilməsi. Uilks-Barr, Pensilvaniya: E.B. Yordy Co. 1914. OCLC 2510750.
• Yanq, Con. Pensilvaniya gəzintisi: Pensilvaniyanın ən böyük gəzinti macəralarının atlası. Kilford, Kentukki: The Globe Pequot Press. 2001. ISBN 0-7627-0924-3.^{[ölü keçid]}

• Riketts Dərəsi Ştat Parkının rəsmi xəritəsiPDF (1.888 MB)
• Riketts Dərəsi Ştat Parkının təbiət xəritəsiPDF (3.269 MB)
• Riketts Dərəsi Ştat Parkı: Təlimat kitabçasıPDF (0.505 MB)